Edukacja włączająca. Wszyscy zyskują

Jak na obecności uczniów ze specjalnymi potrzebami mogą skorzystać szkolni prymusi? Jak sprawić, by edukacja włączająca nie była pustym hasłem? Dlaczego jest ona tak ważna w kontekście wchodzenia osób z niepełnosprawnością na rynek pracy? Mówi o tym w wywiadzie Cor J. W. Meijer, dyrektor Europejskiej Agencji ds. Specjalnych Potrzeb i Edukacji Włączającej.

Mateusz Różański: Czym tak naprawdę jest edukacja włączająca i jak powinna wyglądać włączająca szkoła?

Cor J. W. Meijer: Szkoła włączająca to taka, do której mogą uczęszczać wszystkie dzieci z danego rejonu – bez względu na to, jakiego wsparcia potrzebują. Wszyscy przecież jesteśmy różni. Część z nas jest na przykład obdarzona jakimś talentem, jedni mają problemy z czytaniem, inni z kolei poruszają się na wózku. Mimo tych różnic, wszystkie dzieci powinny móc uczyć się razem – by przez całe życie szkolne miały poczucie przynależności do grupy. Takie podejście ma swoje konsekwencje – dla funkcjonowania szkoły, pracy nauczycieli, programu nauczania itp. Jednak najważniejszym wyzwaniem, jakie musi podjąć szkoła, jest podołanie różnorodnym potrzebom różnorodnych uczniów Nie chodzi o to, by klasa była jednolita i wszyscy robili te same rzeczy w tym samym czasie, ale o to, by każdy uczeń mógł pracować wedle spersonalizowanej ścieżki rozwoju, dostosowanej do jego możliwości. Tu wiele zależy od nauczycieli i programu nauczania, a także metod, którymi posługuje się szkoła. Jeśli skupi się na tworzeniu jednorodnych klas, włączanie po prostu nie zadziała. Dlatego zamiast tworzyć wydzielone grupy, nauczyciele muszą nauczyć się radzić sobie z pracą w klasach, w których uczą się różni uczniowie.

Jak taki model włączyć do systemu edukacji?

Podstawą jest sposób myślenia. Na przykładzie wielu krajów widzimy, że edukację włączającą można wprowadzać na wiele różnych sposobów. Wszystko zaczyna się jednak od przyjęcia założenia, że wszystkie dzieci mogą uczyć się razem, a nie że na przykład część z nich powtarza rok, bo odrobinę wolniej przyswajają wiedzę niż inne. Takie podejście ma bezpośredni wpływ na to, co dzieje się w klasie. Mamy w Europie, także w Polsce, wiele dobrych przykładów szkół, w których choćby naukę czytania dostosowuje się do różnorodnych potrzeb i możliwości uczniów. To wszystko zaczyna się od pytania: jak poradzić sobie z różnorodnością w klasie?

Obserwując sytuację w Polsce widzę zagrożenie polegające na tym, że zamiast włączającego systemu stworzymy hybrydę, w której będzie trochę włączenia i trochę separacji. Powstaną jakieś „strefy włączenia”, które będą po prostu kolejną formą izolowania.

Z naszych doświadczeń wynika, że zastosowanie specjalnego podejścia nie jest złym pomysłem, ale pod warunkiem, że dotyczy ono wszystkich uczniów. Przecież wszyscy mamy różne problemy i różne możliwości. Dlatego też wszyscy uczniowie czasem potrzebują na przykład indywidualnej pomocy ze strony nauczyciela wspomagającego czy asystenta. Jednak taka pomoc musi być kierowana do wszystkich uczniów, a nie do jednego, „problematycznego” dziecka. Oczywiście, my w tym procesie tworzenia edukacji włączającej widzimy kilka zagrożeń. Jednym z nich jest to, o którym pan wspomniał – że powstaną szkoły, które z zewnątrz będą funkcjonować jako włączające, ale tak naprawdę będą tworzyć specjalne klasy. A to nie jest edukacja włączająca. Być może pierwszym krokiem powinno być włączenie przynajmniej podczas części zajęć – wychowania fizycznego czy plastyki – ale ostatecznie uczniowie powinni realizować wspólnie przynajmniej 80 procent programu nauczania. To właśnie jest edukacja włączająca.

Latem ubiegłego roku opisywaliśmy sytuację dwojga dzieci z autyzmem, które zostały usunięte z pewnej prywatnej szkoły. Przyczyną było to, że rodzice pozostałych uczniów uznali, że ich pociechy nie powinny uczyć się z dziećmi z autyzmem. Niestety, opór części rodziców przeciwko edukacji włączającej jest widoczny. Co możemy z tym zrobić?

Ja tu widzę ogromną rolę mediów, które powinny być angażowane przez władze do promocji edukacji włączającej. Przekaz, który funkcjonuje w wielu krajach jest taki, że obecność odmiennych pod pewnymi względami dzieci w klasie jest czymś, z czego trzeba się cieszyć. Dzięki temu dzieci uczą się tolerancji i otwartości. Oprócz tego jest też bardzo konkretna korzyść związana z tzw. nauczaniem opartym na współpracy (ang. cooperative learning). Polega to na tym, że uczniowie uczą się od siebie wzajemnie. Wiele badań wskazuje na liczne pożytki płynące z tej metody. Pomaga ona nie tylko uczniom, którzy mają problemy z nauką, ale też tym, którzy wcielają się w rolę nauczycieli. Choćby poprzez konieczność przekazywania swojej wiedzy w przystępny sposób, sami efektywniej się uczą. Dlatego na uczeniu się w ten sposób korzystają także zdolniejsi uczniowie. Właśnie taki przekaz powinien trafiać do rodziców, poprzez promowanie wyników badań. I to jest zadanie dla Ministerstwa Edukacji, ale też dla mediów.

Kolejnym wyzwaniem jest to, by nie tylko edukacja była włączająca, ale też żeby korzystający z jej dobrodziejstw uczniowie odnajdywali swoje miejsce na rynku pracy.

Mamy wiele przykładów uczniów ze specjalnymi potrzebami, którzy dzięki edukacji włączającej w dorosłym życiu są pewni siebie i swoich możliwości i potrafią zadbać o swoje miejsce w społeczeństwie i na rynku pracy. Dlatego zawsze powtarzam: im wcześniej zacznie się proces włączania, tym lepiej. Zdarzaja się przypadki, gdy uczniowie z niepełnosprawnością trafiają na uczelnie wyższe, a tam nikt nie chce rozmawiać z nimi, tylko z ich rodzicami. Oni zaś potrafią stanąć w obronie swoich praw, swojej podmiotowości i mówią wprost: proszę zwracać się do mnie, a nie do moich rodziców czy opiekunów. Taka postawa – zaszczepione dzięki edukacji włączającej poczucie sprawczości i odpowiedzialności za swój los – bardzo ułatwia osobom z niepełnosprawnością odnalezienie się na rynku pracy.

Cor J. W. Meijer brał udział w zorganizowanej przez Ministerstwo Edukacji Narodowej konferencji podsumowującej pierwszy etap realizacji projektu „Wspieranie podnoszenia jakości edukacji włączającej w Polsce”, realizowanej przez Ministerstwo we współpracy właśnie z Europejską Agencją ds. Specjalnych Potrzeb i Edukacji Włączającej. W ramach tego projektu przygotowano m.in. zestaw 16 rekomendacji, które mają na celu wsparcie opracowania nowego prawa i ram polityki edukacyjnej, a przede wszystkim rozwój edukacji włączającej w Polsce.