Trudne pytania w Genewie. Jak Polska radzi sobie z Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych?

Ochrona socjalna osób z niepełnosprawnościami, walka z dyskryminacją i przeciwdziałanie przemocy wobec kobiet, a także kwestia ubezwłasnowolnienia – o te i inne sprawy pytał 4 i 5 września przedstawicieli polskiego rządu Komitet ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami podczas posiedzenia w sprawie realizacji przez Polskę postanowień Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Swoją ocenę realizacji Konwencji przedstawił też Rzecznik Praw Obywatelskich dr Adam Bodnar, którego podczas posiedzenia w Genewie reprezentowała jego zastępczyni dr Sylwia Spurek.

- Ratyfikowanie Konwencji 6 lat temu jest dla nas przedmiotem dumy. Polska, jako strona Konwencji, rzetelnie i uczciwie wykonuje jej postanowienia, a wsparcie osób z niepełnosprawnościami należy do priorytetów rządu – mówił podczas posiedzenia w Genewie Pełnomocnik Rządu ds. osób Niepełnosprawnych, Krzysztof Michałkiewicz.

On i inni reprezentanci polskiego rządu podkreślali m.in. rozpoczęte przez rząd Prawa i Sprawiedliwości programy na rzecz osób z niepełnosprawnością i ich rodzin: „Za życiem” oraz „Dostępność plus”.

Musieli też jednak zmierzyć się z szeregiem trudnych pytań zadawanych im przez członków Komitetu ONZ. Dotyczyły one kwestii dyskryminacji – w tym dyskryminacji wielokrotnej, np. ze względu na niepełnosprawność, płeć i orientację seksualną, ale też takie sprawy, jak ubezwłasnowolnienie czy deinstytucjonalizacja systemu wsparcia.

Ubezwłasnowolnienie – będą zmiany

W tych kwestiach krytyczne uwagi na temat sytuacji w Polsce przedstawiła zastępczyni RPO, dr Sylwia Spurek.

- Od ratyfikacji Konwencji Polska nie wprowadziła zmian legislacyjnych mających na celu zastąpienie instytucji ubezwłasnowolnienia systemem wspieranego podejmowania decyzji – podkreślała. – Osoba ubezwłasnowolniona nie może korzystać z prawa do głosowania, nie może być członkiem partii politycznych ani organizować zgromadzeń, nie może zawrzeć małżeństwa, nie może sprawować władzy rodzicielskiej w stosunku do swoich dzieci.

Kwestia ubezwłasnowolnienia jest o tyle paląca, że nasz kraj jest pod tym względem niechlubnym rekordzistą na skalę europejską. Według Raportu Mental Health Europe, ponad 1/4 wszystkich ubezwłasnowolnionych osób w Europie to Polacy. Ubezwłasnowolnienie to także jeden elementów polskiego prawa, które są sprzeczne z Konwencją ONZ o prawach osób niepełnosprawnych.

- Ubezwłasnowolnienie jest po to, by chronić te osoby ze względu na ich dobro, żeby nie były wykorzystywane i oszukiwane i nie wyrządzano im szkody na ich dobrach materialnych – tłumaczył potrzebę istnienia tych przepisów Paweł Jaros z Ministerstwa Sprawiedliwości.

Zapowiedział jednak, że jego resort zajmie się tą sprawą.

- Podjęto decyzję, by mój departament rozpoczął działania zmierzające do zmiany instytucji ubezwłasnowolnienia – powiedział Paweł Jaros.

Nie był jednak w stanie podać ani ewentualnego kształtu wprowadzanych zmian, ani też terminu, w których mogłyby być one wprowadzone.

Co z deinstytucjonalizacją?

Wśród uwag przedstawionych polskiemu rządowi nie zabrakło też tych dotyczących systemu wsparcia. Z jednej strony pochwalono podjecie działań w sprawie reformy orzecznictwa, z drugiej – nie zabrakło trudnych pytań o niedostatki polskiego systemu wsparcia.

- Rzecznik z zaniepokojeniem zauważa, że w Polsce dominuje model opieki instytucjonalnej, zamiast usług wsparcia świadczonych w społeczności – mówiła na posiedzeniu dr Spurek. – Niestety, nie ma strategii ani planów deinstytucjonalizacji w Polsce. W praktyce nie są dostępne usługi asystencji osobistej i nie podjęto jeszcze żadnych kroków w celu ich wdrożenia.

Kwestia deinstytucjonalizacji to problem, który dotyczy niemal całej Europy. Reprezentanci środowisk osób z niepełnosprawnością od lat walczą o zastąpienie systemu opartego na wielkich instytucjach takim, w którym głównym rolę odgrywać będą usługi asystenckie. W naszym kraju brakuje – na co zwrócono uwagę podczas przygotowywania Programu „Za życiem” – opieki wytchnieniowej dla opiekunów i mieszkań chronionych dla dorosłych już osób z niepełnosprawnością.

Dyrektor BON: będą usługi asystenckie i mieszkania chronione

Do tych problemów odniósł się m.in. dyrektor Biura Pełnomocnika ds. osób niepełnosprawnych, Michał Pelczarski, który opowiedział o mapie drogowej, przygotowanej przez polski rząd w związku z sejmowym protestem osób z niepełnosprawnością i ich rodzin. W jej skład wchodzi m.in. Fundusz Solidarnościowy, który będzie finansował działania z zakresu rehabilitacji społecznej osób z niepełnosprawnością.

- Możemy przyjąć, że usługi asystenta osobistego będą finansowane z Funduszu Solidarnościowego – zapowiedział dyrektor Pelczarski. – Dodatkowo w ramach Programu Wiedza Edukacja Rozwój, finansowego z Europejskiego Funduszu Społecznego, ministerstwo będzie realizowało duży projekt pozakonkursowy, w ramach którego będą rozwijane narzędzia z zakresu rehabilitacji społecznej – głównie dotyczące usług asystenckich.

Przedstawiciel Biura Pełnomocnika zapewnił też, że mieszkania chronione dla osób z niepełnosprawnością, a także dostosowane tanie mieszkania na wynajem będą powstawać w ramach dwóch rządowych programów: „Za Życiem” (mieszkania chronione) i „Mieszkanie plus”.

- W ramach programu Wiedza Edukacja Rozwój również realizowanych jest sześć projektów z zakresu mieszkalnictwa chronionego dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym – podkreślił Michał Pelczarski. – Mają się one zakończyć opracowaniem sześciu modelowych standardów dla sześciu grup osób niepełnosprawnych.

Dyrektor Biura Pełnomocnika zapewnił, powołując się na dane z Ministerstwa Inwestycji i Rozwoju, że ze wsparcia usług asystenckich i opiekuńczych finansowanych z funduszy europejskich skorzysta 156 tys. osób.

Jak podkreślali przedstawiciele Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, rząd przygotowuje Strategię na rzecz osób z niepełnosprawnością do roku 2030, która lada chwila ma trafić do konsultacji.

Podwójna przemoc i dyskryminacja

Wyraźna różnica zdań przedstawicieli Komitetu i Biura RPO oraz reprezentantów polskiego rządu dotyczyła kwestii przemocy i dyskryminacji zwłaszcza wobec kobiet oraz homoseksualnych osób z niepełnosprawnością.

Zdaniem rządu, w polskim prawie istnieją mechanizmy przeciwdziałające przemocy czy dyskryminacji i nie trzeba wprowadzać dodatkowych. Przeciwnego zdania są choćby organizacje działające na rzecz kobiet z niepełnosprawnościami, których reprezentantki wzięły udział w posiedzeniu.

Polski rząd wciąż odmawia też podpisania protokołu fakultatywnego do Konwencji, który umożliwiłby polskim obywatelom składanie skarg bezpośrednio do Komitetu ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnościami. Decyzję tę tłumaczono faktem, że do Komitetu jak na razie trafiło bardzo mało spraw i nie ma podstaw do przeanalizowania, jak podpisanie protokołu wpłynie na sytuację w naszym kraju.

- Chcę zadeklarować, że opinie wyrażane przez członków Komitetu oraz zalecenia pod adresem Polski zostaną należycie wzięte pod uwagę przy tworzeniu polityki dotyczącej osób niepełnosprawnych i kształtowaniu konkretnych rozwiązań – podkreślił pod koniec drugiego dnia posiedzenia Pełnomocnik Krzysztof Michałkiewicz.

Rekomendacje dla Polski już wkrótce

W tej chwili polski rząd oczekuje na przekazanie mu szczegółowych komentarzy do realizowanych przez niego zapisów Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych. Wstępne rekomendacje przekazał jeszcze podczas posiedzenia przedstawiciel komitetu Jonas Ruskus.

- Chciałbym wezwać Polskę do wdrożenia modelu opartego na prawach człowieka, zawierającego działania wyraźnie antydyskryminacyjne, włączającego wszystkie osoby z niepełnosprawnościami. Zachęcam do wycofania wszelkich zastrzeżeń polskiego prawa do zapisów Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, a także podpisania protokołu fakultatywnego – podkreślił.

Jonas Ruskus w imieniu Komitetu zachęcił do wdrożenia wszystkich przygotowanych przez Komitet komentarzy do realizacji Konwencji w Polsce.

- Jestem przekonany, że zobowiązanie rządu polskiego do wprowadzenia Konwencji w sposób efektywny spowoduje, że osoby z niepełnosprawnością będą mogły być wspierane w odpowiedni sposób i móc podejmować samodzielne decyzje, aktywnie biorąc udział w zarządzaniu swoim życiem oraz prowadzić godziwe życie w otwartym społeczeństwie – zaznaczył reprezentant ONZ.

Przebieg posiedzenia w języku polskim można obejrzeć w serwisie YouTube: