RPO pisze do ONZ: Polacy z niepełnosprawnością nie mogą w pełni korzystać z praw człowieka

Wzmocnienie ochrony osób z niepełnosprawnościami przed przemocą i dyskryminacją, wprowadzenie usług asystenckich, deinstytucjonalizacja opieki i wykonanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego dotyczącego nierówności świadczeń dla opiekunów – to propozycje zmian przedstawione przez Rzecznika Praw Obywatelskich (RPO) Adama Bodnara, który przesłał swoją krytyczną opinię na temat wdrażania w Polsce Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych do Komitetu Praw Osób z Niepełnosprawnościami ONZ.

„Osoby z niepełnosprawnościami nie mają w Polsce realnej możliwości pełnego i równego korzystania ze wszystkich praw człowieka” – wskazuje Rzecznik Praw Obywatelskich Adam Bodnar w informacji przesłanej Komitetowi, który wkrótce ma zająć się zbadaniem sprawozdania polskiego rządu z wdrożenia Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych.

Nikt nie koordynuje polityki?

Zdaniem Adama Bodnara, w Polsce żaden organ rządu nie koordynuje polityki wobec osób z niepełnosprawnością. Dlatego niezbędne jest przyjęcie strategii wdrażania i podpisanie przez Polskę Protokołu Fakultatywnego do Konwencji, który umożliwi składanie skarg do Komitetu przez obywateli.

Rzecznik, który jako niezależny organ zajmuje się monitorowaniem wdrażania Konwencji ONZ podkreśla, że w polskim prawie nie ma nawet jednolitej definicji niepełnosprawności. Część przepisów ma charakter przestarzały, a ich słownictwo – pejoratywny (np. „kalectwo”, „upośledzenie umysłowe”).

Szereg propozycji

Przy okazji pisma do Komitetu, Rzecznik przedstawił swoje propozycje dotyczące pełnego wdrożenia Konwencji przez Polskę. Pokrywają się one m.in. z postanowieniami Kongresu Osób z Niepełnosprawnościami i ustaleniami Europejskiego Parlamentu Osób z Niepełnosprawnościami.

Najważniejsze propozycje wskazane przez Adama Bodnara to:

• wzmocnienie ochrony osób z niepełnosprawnościami przed przemocą, w tym przemocą domową;
• wyeliminowanie nieludzkiego lub poniżającego traktowania osób z niepełnosprawnościami, które pozbawiono wolności. Dziś do aresztu – również niedostosowanego do potrzeb tych osób – może trafić ktoś z problemem z poruszaniem się. Z kolei standard 3 m² powierzchni mieszkalnej na więźnia nie uwzględnia, że osoby na wózkach muszą mieć przestrzeń do manewrów;
• projektowanie budynków, programów i usług według zasad uniwersalnego projektowania (czyli tak, aby mógł korzystać z nich każdy bez konieczności adaptacji – np. wejście do budynku z poziomu gruntu, bez schodów i potrzeby budowy podjazdu). Prawo budowlane nakazuje dostępność nowych budynków dla osób z niepełnosprawnościami, nie wymaga jednak stosowania zasad uniwersalnego projektowania. W praktyce uwzględnia się jedynie dostępność dla osób na wózkach – potrzeby np. osób niewidomych są pomijane. Właściciele budynków wybudowanych przed 1995 r. w ogóle zaś nie mają obowiązku likwidacji barier architektonicznych;
• wzmocnienie ochrony przed dyskryminacją. Dziś osoby z niepełnosprawnościami mogą skorzystać z mechanizmów zawartych w ustawie o równym traktowaniu – jeśli spotkały się z dyskryminacją w miejscu pracy. Nie ma natomiast tej możliwości w przypadku dyskryminacji w takich obszarach jak zabezpieczenie społeczne, dostęp do usług, opieki zdrowotnej, oświaty i szkolnictwa wyższego;
• powstanie systemowych rozwiązań zapewniających możliwość korzystania z usługi asystenta osobistego osoby z niepełnosprawnością;
• zniesienie zakazu zawierania małżeństw przez osoby z niepełnosprawnością intelektualną lub psychiczną oraz stworzenie systemu wspierania osób z niepełnosprawnościami w pełnieniu ról rodzicielskich;
• zastąpienie instytucji ubezwłasnowolnienia systemem wspieranego podejmowania decyzji. Instytucja ta nie spełnia standardów Konwencji – np. brak jest okresowej kontroli niezawisłego organu;
• wprowadzenie jednolitego systemu orzecznictwa o niepełnosprawności, skupiającego się na wsparciu potrzebnym danej osobie, a nie na jej dysfunkcjach;
• zwiększenie ochrony przed przemocą osób chorujących psychicznie i przebywających w szpitalach psychiatrycznych. Według RPO, regulacje wewnętrzne domów pomocy społecznej znacznie ograniczają prawa i wolności mieszkańców;
• przyjęcie kompleksowego programu odejścia od opieki instytucjonalnej (np. w DPS) – na rzecz wsparcia na poziomie społeczności lokalnej (np. w mieszkaniach wspomaganych);
• zwiększenie wsparcia dla uczniów z niepełnosprawnościami i ulepszenie systemu finansowania ich potrzeb edukacyjnych. RPO niepokoi, że odsetek uczniów uczących się w ramach edukacji włączającej zmniejsza się wraz z wiekiem;
• zapewnienie gwarantowanego koszyka usług rehabilitacyjnych wszystkim osobom z niepełnosprawnościami;
• wykonanie wyroku Trybunału Konstytucyjnego o niekonstytucyjności zróżnicowania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego ze względu na moment powstania niepełnosprawności;
• zagwarantowanie wszystkim osobom z niepełnosprawnością intelektualną i psychiczną praw wyborczych oraz praw do zgromadzania i zrzeszania się;
• podjęcie działań w celu pełnego dostosowania publicznych środków transportu do potrzeb osób z niepełnosprawnościami. Zdecydowanej poprawy wymaga sytuacja w mniejszych miastach oraz stan infrastruktury i taboru kolejowego;
• zapewnienie dostępności stron internetowych instytucji publicznych;
• rozszerzenie regulacji dotyczących języka migowego i wprowadzenie rozwiązań prawnych odnoszących się do komunikacji wykorzystującej gesty, znaki graficzne, przedmioty (komunikacja alternatywna i augmentatywna);
• promowanie zatrudniania osób z niepełnosprawnościami na otwartym rynku pracy.