Przewodnik po Państwowej Inspekcji Pracy

Warunki podejmowania i świadczenia pracy, czasu pracy, urlopów i wynagrodzeń, rozwiązywania umów - te oraz wiele innych przepisów regulujących prawa i obowiązki pracodawcy i pracownika zawiera Kodeks pracy. Na straży jego przestrzegania stoi Państwowa Inspekcja Pracy.

Przepisy zawarte w Kodeksie pracy "wypracowały" pokolenia pracowników i pracodawców, organizacji związkowych i zrzeszeń przedsiębiorców, prawników i parlamentarzystów. Określają one codzienne aspekty naszej pracy zawodowej – co wolno pracownikowi i pracodawcy, a co jest działaniem poza granicami prawa. Ustanowiono je, wdrażano i udoskonalano, aby w miarę możliwości jak najlepiej zabezpieczyć interesy obu stron, aby zminimalizować ryzyko wystąpienia sytuacji patologicznych.

Kodeks pracy, choć szczegółowy, nie jest doskonały. Przepisy nie zawsze bowiem elastycznie dostosowują się do często zmieniających się uwarunkowań ekonomicznych oraz oczekiwań pracowników i pracodawców. Niejasnych sytuacji i nieporozumień w kontaktach pracodawca – pracownik nie da się uniknąć. Powinniśmy znać najważniejsze przepisy, aby móc odpowiednio wcześnie i skutecznie reagować, kiedy czujemy, że nasze uprawnienia pracownicze są łamane. A jeśli mamy wątpliwości co do tego, czy nasz pracodawca postępuje wobec nas zgodnie z prawem, możemy zwrócić się o poradę i pomoc do Państwowej Inspekcji Pracy (PIP).

Od czasów Piłsudskiego
Jak organy władzy państwowej podchodzą do kwestii uprawnień pracowniczych oraz bezpieczeństwa i higieny pracy, niech świadczy fakt, iż Państwowa Inspekcja Pracy ma już ponad 90 lat. Została powołana do istnienia tuż po odzyskaniu przez Polskę niepodległości – 3 stycznia 1919 r. - przez Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego.

W obecnie obowiązującym statucie tej instytucji zapisano: „Państwowa Inspekcja Pracy jest organem nadzoru i kontroli przestrzegania prawa pracy, w szczególności przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, a także przepisów dotyczących legalności zatrudnienia i innej pracy zarobkowej”. Pełny tekst statutu znajduje się na stronie PIP.

Bada, nadzoruje, kontroluje…
Zakres działalności PIP reguluje Ustawa z 13 kwietnia 2007 r. o Państwowej Inspekcji Pracy. Warto zwrócić uwagę zwłaszcza na rozdział drugi ustawy. Określa on szczegółowo wszystkie zadania, które ma do spełnienia Państwowa Inspekcja Pracy.

PIP zajmuje się przede wszystkim nadzorowaniem i kontrolą przestrzegania prawa pracy, a głównie - przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy (BHP), czasu pracy, urlopów, wynagrodzeń, uprawnień pracowniczych. Ponadto sprawdza legalność zatrudniania i informowania urzędów pracy o podjęciu zatrudnienia przez osoby bezrobotne, a także kontroluje opłacanie przez pracodawców składek na Fundusz Pracy.

Inspekcja podejmuje też działania polegające na zapobieganiu i eliminowaniu zagrożeń w środowisku pracy. Bada m.in. okoliczności wypadków przy pracy i sprawdza, czy pracodawca stosuje odpowiednie środki zaradcze, aby takim wypadkom zapobiegać. Poprzez kampanie społeczne PIP zachęca również do przestrzegania zasad BHP, np. zwraca uwagę na potrzebę dbania o kręgosłup, unikania nadmiernego dźwigania czy szkodliwości stosowania azbestu.

Państwowa Inspekcja Pracy promuje tych pracodawców, którzy wyróżniają się na tle innych, jeśli chodzi o respektowanie praw pracowniczych i zasad BHP. PIP prowadzi tzw. Złotą Listę Polskich Pracodawców. Znalezienie się na niej jest dla firmy nobilitacją. Coraz więcej przedsiębiorców dba o swój wizerunek publiczny. Pozytywny odbiór społeczny przekłada się bowiem na wartość danej firmy, sprzyja napływowi klientów i zamówień. Natomiast nieprzestrzeganie praw pracowniczych i zasad BHP, zwłaszcza nagłośnione medialnie, przynosi firmie same straty.

A co dla nas?
Państwowa Inspekcja Pracy nadzoruje także przestrzeganie przepisów dotyczących zatrudniania osób z niepełnosprawnością, a zwłaszcza ich dodatkowych uprawnień pracowniczych. Zapewne wielu z nas doświadczyło tego, że pracodawcy zdarzyło się o nich „zapomnieć”. Np. pracodawca nie respektował  siedmiogodzinnego dnia pracy, który obowiązuje posiadaczy orzeczenia o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, lub uznawał to prawo, ale obniżał adekwatnie wynagrodzenie. Pracownicy z niepełnosprawnością skarżą się też na nieprzestrzeganie przez pracodawców prawa do dodatkowej, piętnastominutowej przerwy w pracy. Niestety, nie wszystkie poczynania firm da się usprawiedliwić nieznajomością przepisów.

Ważnym zadaniem PIP jest również wydawanie opinii na temat dostosowania stanowiska pracy do potrzeb pracownika z konkretnym rodzajem i stopniem niepełnosprawności. To jest wymóg ustawowy i dotyczy otwartego rynku pracy. Firma nie może zatrudnić osoby z niepełnosprawnością w stopniu znacznym lub umiarkowanym, jeśli inspektor nie zaopiniuje pozytywnie stanowiska dla niego. Trwają prace nad zniesieniem tego obowiązku. Sejmowa Komisja Przyjazne Państwo przygotowała już odpowiedni projekt nowelizacji Ustawy o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych. Ale bez obaw – nawet jeśli zostanie on przegłosowany w Sejmie, to Państwowa Inspekcja Pracy nadal zachowa prawo do kontrolowania stanowisk pracy. Natomiast zupełnie oddzielnym zadaniem PIP jest kontrola działalności zakładów pracy chronionej.

Gdzie szukać pomocy?
Główny Inspektor Pracy urzęduje w Warszawie. PIP ma swoje okręgowe inspektoraty w każdym z miast wojewódzkich i to tam powinniśmy się udać, gdy potrzebujemy pomocy inspektorów pracy. Szczegółowy wykaz tych placówek wraz z danymi kontaktowymi można znaleźć na stronie PIP.  W każdym wojewódzkim inspektoracie podane są także numery telefonów, pod którymi można uzyskać poradę z zakresu przepisów prawa pracy.

Gdy inspektor stwierdzi, że doszło do naruszenia przepisów prawa pracy lub legalności zatrudnienia, nakazuje usunięcie uchybień, a nawet wstrzymanie pracy lub użytkowania maszyn czy urządzeń, o ile zagrażają one życiu lub zdrowiu pracowników i innych osób. Inspektor może również nakazać pracodawcy wypłatę należnego wynagrodzenia lub innego należnego pracownikowi świadczenia. Jeśli więc stwierdzimy, że nasze prawa pracownicze zostały przez pracodawcę naruszone, możemy złożyć skargę do Okręgowego Inspektoratu Pracy. PIP gwarantuje nam anonimowość, a swojego wsparcia udziela bezpłatnie.

Na zdjęciu: Ekspert z PIP w programie "Pytanie na śniadanie" w TVP2. Fot.: Piotr Wygoda/East News

Na stronie PIP znajduje się też Kodeks pracy. Warto się z nimi zapoznać, zanim złożymy skargę. Unikniemy wówczas nieporozumień i zyskamy pewność, że nasze zastrzeżenia co do negatywnego postępowania pracodawcy są uzasadnione. Warto zwrócić uwagę na dział czternasty kodeksu, w którym określone są okoliczności przedawnienia roszczeń. To ważne! Reagować trzeba odpowiednio wcześnie, aby nie przegapić terminu, kiedy nasze roszczenia – zwłaszcza finansowe – stają się nieaktualne.

Należy jednak pamiętać, że wymagając przestrzegania prawa od przełożonych, powinniśmy też tego samego wymagać od siebie. Jako pracownicy mamy nie tylko prawa, ale i obowiązki.

Artykuł powstał w ramach projektu "Kampania informacyjna – Sprawni w pracy", współfinansowego ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych i Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy.