Bariery demokracji

W Sejmie trwają intensywne prace nad projektami ustaw zmieniających dotychczasowe prawo wyborcze. Projekty te rozpatruje Komisja Nadzwyczajna, kierowana przez posła Waldy'ego Dzikowskiego. Prace powinny zostać zakończone przed wyborami przypadającymi na jesień 2010 r. (prezydenckimi i samorządowymi).

W zależności od ostatecznie wybranej koncepcji (czy będzie to jeden wspólny dla wszystkich wyborów kodeks wyborczy, czy też na tym etapie – zmiany wprowadzone do już obowiązujących ustaw) w nowej ordynacji wyborczej ważną kwestię stanowi wprowadzenie rozwiązań, które umożliwiałyby rzeczywiste i pełne uczestniczenie w głosowaniach także osobom z różnego rodzaju niepełnosprawnościami.

Dotychczasowej sytuacji nie można dłużej tolerować, gdyż konsekwencją braku dostępu do udziału w wyborach znacznej części obywateli naszego kraju jest naruszenie ich podstawowego gwarantowanego konstytucją prawa, jakim jest udział w demokratycznych wyborach. Szacuje się, że w Polsce jest ponad 3 mln osób, które ze względu na niepełnosprawność lub wiek natrafiają na bariery ograniczające lub uniemożliwiające im udział w głosowaniu (ekspertyza Biura Analiz Sejmowych nr 8/55 – kwiecień 2009).

Po konsultacjach z przedstawicielami środowisk osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności powstała lista rozwiązań (przedstawiona przeze mnie na posiedzeniu Komisji Nadzwyczajnej), których ustawowe wprowadzenie do ordynacji wyborczych umożliwiałoby osobom z niepełnosprawnością rzeczywisty udział w głosowaniach. Rozwiązania te powinny obejmować:

1. Możliwość ustanowienia pełnomocnika, który głosowałby bez obecności uprawnionego wyborcy, ale w jego imieniu i według jego instrukcji. Rozwiązanie takie wprowadzone do ordynacji do Parlamentu Europejskiego zostało zakwestionowane przez prezydenta Kaczyńskiego, który ustawę skierował do Trybunału Konstytucyjnego. Wyrok Trybunału z 28 października 2009 r. jednoznacznie rozstrzygnął, że taki sposób głosowania jest dopuszczalny i zgodny z Konstytucją RP, jak też powszechnie stosowany w wielu krajach Europy i świata (np. w Wielkiej Brytanii od ponad 90 lat; ponadto we Francji, Holandii i Kanadzie). Po wyroku Trybunału już bez żadnych sporów Sejm uchwalił ustawę wprowadzającą w Polsce głosowanie przez pełnomocnika.

2. Głosowanie korespondencyjne (przez pocztę) dla tych, którzy ze względu na chorobę lub niepełnosprawność nie mogą wyjść z domu, a chcą głosować osobiście. Prawo do głosowania w tym trybie przysługiwałoby - analogicznie jak przy propozycji głosowania przez pełnomocnika – osobom z niepełnosprawnością i osobom powyżej 75. roku życia. Taki tryb usuwałby wszelkie wątpliwości czy zarzuty formułowane wobec głosowania przez pełnomocnika (głosowanie takie byłoby bez wątpienia tajne i bezpośrednie, czyli w pełni zgodne z konstytucyjnymi zasadami). Uprawniony mógłby telefonicznie lub w każdy inny sposób zgłosić do komisji wyborczej z odpowiednim wyprzedzeniem (7-14 dni) zamiar głosowania w tym trybie. Kartę do głosowania wraz z kopertą dostarczałby do domu uprawnionego wyborcy przedstawiciel komisji wyborczej, który dokonywałby jednocześnie sprawdzenia i potwierdzenia uprawnień do głosowania w tym trybie.

3. Głosowanie poza lokalem wyborczym (tzw. ruchoma lub wędrująca urna wyborcza), jako odrębny – podobnie jak w przypadku szpitali czy domów pomocy – obwód głosowania. Komisja wyborcza odwiedzałaby wyborcę, który głosowałby w domu. Zgłoszenie zamiaru głosowania w tym trybie następowałoby podobnie, jak w sytuacji głosowania korespondencyjnego, omówionego wyżej. Głosowanie za pomocą ruchomej urny stosowane jest m.in. w Czechach, Danii, Finlandii, Chorwacji, Słowenii i Rumunii.

4. Możliwość ustanawiania asystenta wyborczego, który pomagałby wyborcy w czynnościach technicznych podczas głosowania, np. w zaznaczeniu kandydata według wskazania wyborcy, wrzuceniu karty do urny itp. Asystent pomagałby w szczególności osobie niewidomej, głuchej bądź z innymi poważnymi ograniczeniami (np. z bezwładem lub znaczącą ograniczoną sprawnością rąk). Asystentem mogłaby być każda osoba, którą wskazałby wyborca, także dziecko wyborcy (np. osoby głuchej komunikującej się z dzieckiem w języku migowym).

5. Karty wyborcze w brajlu dla osób niewidomych, które chcą zdecydowanie głosować samodzielnie. Skorzystanie z takich kart wymagałoby wcześniejszego (np. na 7 dni przed dniem wyborów) zgłoszenia przez wyborcę, będącego osobą niewidomą, że będzie głosować w danym lokalu i potrzebuje odpowiedniej karty. Wątpliwości może budzić kwestia dochowania tajności głosowania w takim trybie, gdyż jeśli w danej komisji obwodowej za pomocą karty w brajlu głosowałaby tylko jedna osoba (co jest wielce prawdopodobne) – to członkowie komisji wiedzieliby, jak ta osoba głosowała, a tym samym podważona zostałaby zasada tajności.

6. Szablony przykładane do kart wyborczych – alternatywne wobec możliwości samodzielnego głosowania przez osoby niewidome przy użyciu kart w brajlu. Użycie takiego szablonu wymagałoby jednak pomocy drugiej osoby, czyli nie byłoby to już głosowanie całkowicie samodzielne. Ponadto trudne byłoby wykonanie i użycie szablonu podczas wyborów, w których występuje znaczna liczba kandydatów (np. podczas wyborów samorządowych, kiedy kartę do głosowania stanowi niekiedy broszura z wykazem kandydatów).

7. Wybierając metodę głosowania dla osób niewidomych pomiędzy kartami w alfabecie Braille’a szablonami, należy rozważyć także kwestię racjonalności wydatkowania pieniędzy na koszty wyborów. Jak się szacuje, trzeba by wykonać nie więcej niż 8 tys. kart w alfabecie Braille’a (wg informacji PZN – w Polsce spośród 200 tys. osób całkowicie
niewidomych ok. 8 proc., czyli ok. 16 tys. osób, posługuje się alfabetem Braille’a. Przyjmując, że udział w wyborach weźmie połowa spośród uprawnionych osób niewidomych – konieczne będzie przygotowanie maksymalnie 8 tys. kart, i to w tych komisjach, do których wcześniej zgłoszą się uprawnione osoby niewidome. Szablony natomiast wymagałyby przygotowania dla wszystkich obwodowych komisji (by je zapewnić wszędzie, gdzie może się pojawić osoba niewidoma), czyli w liczbie ponad 25 tys., a przy tym nie dają możliwości całkowicie osobistego (samodzielnego) głosowania, gdyż ich użycie wymaga pomocy innej osoby. Od strony technicznej – zwłaszcza w wyborach, gdzie jest duża liczba kandydatów – łatwiejsze jest wykonanie kart w alfabecie Braille'a niż szablonów;

8. Dyżury ("pod telefonem") tłumaczy języka migowego, aby w razie potrzeby możliwie szybko dojechać do wskazanego lokalu wyborczego (np. w przypadku sporu o brak osoby głuchej w spisie wyborców albo kontrowersji co do rodzaju lub stanu dokumentu tożsamości, którym posługuje się osoba głucha, przybyła do lokalu wyborczego bez osoby towarzyszącej – asystenta, znającego język migowy).

9. Informacja wyborcza przygotowana w formach zapewniających jej dostępność i zrozumienie dla osób niewidomych i osób głuchych – zwłaszcza na temat tego, jak głosować, by głos był ważny (istotne w przypadku różnych zasad głosowania w wyborach proporcjonalnych do Sejmu i większościowych do Senatu; czy też wobec różnic w głosowaniu w wyborach samorządowych – inaczej do rad, a inaczej na wójtów, burmistrzów, prezydentów). Informacja (instrukcje, poradniki itp.) powinna być drukowana odpowiednio powiększoną czcionką, ponadto w brajlu, a także dostępna w formie dźwiękowej (np. na płytach CD wydawanych lub wysyłanych wyborcy na jego życzenie).

10. Zarówno ogłoszenia wyborcze, jak i karty do głosowania – a przynajmniej ich część – powinny być drukowane większą czcionką, by były czytelne dla osób niedowidzących;

11. Organizator wyborów (samorząd) powinien zapewnić to, aby lokale wyborcze znajdowały się w budynkach dostępnych dla osób o ograniczonej sprawności ruchowej, w tym zwłaszcza dla osób poruszających się na wózkach inwalidzkich.

Każdy przypadek usytuowania lokalu wyborczego w budynku niespełniającym ww. warunku powinien wymagać pisemnego uzasadnienia (wyjaśnienia) dla Państwowej Komisji Wyborczej (PKW). Na terenie każdej gminy powinno być nie mniej niż 25 proc. lokali, a zarazem nie mniej niż dwa lokale dostępne dla osób o ograniczonej sprawności ruchowej. Ponadto przed każdymi wyborami samorząd – wspólnie z organizacjami pozarządowymi lub też z udziałem przedstawicieli PKW – powinien weryfikować sieć lokali wyborczych w celu stałego zwiększania liczby lokali dostępnych.

Jak na razie nie jest możliwe wprowadzenie w Polsce elektronicznego głosowania przez internet (tzw. e-voting). Wymaga to bowiem w pełni skutecznych zabezpieczeń przed ingerowaniem, np. hakerów, w wynik głosowania. Takie zagrożenie mogłoby stanowić powód unieważnienia wyborów ze wszystkimi wynikającymi stąd, a nadzwyczaj groźnymi dla demokracji konsekwencjami. W praktyce głosowanie elektroniczne stosowane jest w ograniczonym zakresie w Szwajcarii i Estonii. Inne kraje na razie testują tę możliwość.

Co do większości proponowanych rozwiązań umożliwiających udział w wyborach w Polsce osobom niepełnosprawnym, jest daleko posunięta zgoda ugrupowań parlamentarnych. Państwowa Komisja Wyborcza także wyraża swoje poparcie. Można mieć zatem nadzieję, że w następnych wyborach niepełnosprawni zamiast protestować – będą głosować.

Autor tekstu - Sławomir Piechota - jest posłem PO, przewodniczącym Komisji Polityki Społecznej i Rodziny, członkiem Komisji Nadzwyczajnej ds. zmian w ordynacjach wyborczych.

Warunki do głosowania w Europie

Zmiany w prawie wyborczym są wyrazem ogólnoeuropejskiej tendencji do zapewnienia równych praw wszystkim obywatelom. Wyrazem tych dążeń było m.in. podpisanie 16 września 2002 r. Karty praw wyborczych niepełnosprawnych obywateli, podczas konferencji w Szwecji z udziałem m.in. ekspertów, aktywistów, przedstawicieli administracji oraz reprezentantów Rady Europy i OBWE. Państwa zobowiązały się m.in. do podjęcia działań gwarantujących niepełnosprawnym obywatelom realizację praw wyborczych na zasadach równości. Jak się z tego wywiązują?

Wielka Brytania
W Wielkiej Brytanii obowiązuje Disability Discrimination Act 2005, którego głównym celem jest zapewnienie równych możliwości osobom niepełnosprawnym i pozostałym, nawet jeśli wiązałoby się to z uprzywilejowaniem tych pierwszych. Obowiązek realizacji powyższych postulatów spoczywa na organach administracji odpowiedzialnych za przeprowadzenie wyborów w okręgu. Obejmuje wymóg zapewnienia udogodnień dla osób o ograniczonej sprawności ruchowej w dostępie do budynków i pomieszczeń, w których odbywa się głosowanie. Ułatwienia powinny odpowiadać rozsądnym oczekiwaniom wyborców oraz możliwościom państwa. Powyższe przepisy właściwie wykluczają możliwość wyznaczenia na miejsce głosowania budynku, który jest niedostępny dla osób niepełnosprawnych. Powołana przez Parlament Komisja Wyborcza wskazuje, że przy wyborze miejsca do głosowania powinno się brać pod uwagę m.in.: położenie budynku – w tym lokalizację w centrum okręgu wyborczego, dostępność za pośrednictwem komunikacji publicznej i transportu drogowego; infrastrukturę parkingową – odległość miejsc parkingowych od wejścia, miejsca parkingowe dla osób z niepełnosprawnością; wejście do budynku, istnienie lub możliwość zamontowania rampy umożliwiającej pokonanie ewentualnych schodów, szerokość drzwi wejściowych dostateczną dla osób poruszających się na wózku inwalidzkim; wnętrze budynku – pokrycie podłóg antypoślizgowym materiałem, oświetlenie, dostępność korytarzy i pomieszczeń dla osób poruszających się na wózkach itp. W punkcie wyborczym powinien być dostępny przynajmniej jeden obniżony stół do głosowania dla osób poruszających się na wózkach (koszty refundowane są przez władze centralne). W niektórych lokalach wyborczych udostępnia się szkła powiększające dla osób niedowidzących. Prawnym obowiązkiem urzędników odpowiedzialnych za przeprowadzenie wyborów w okręgu jest dostarczenie powiększonej, laminowanej karty do głosowania, oznaczonej jako kopia, która ma ułatwić oddanie głosu osobom mającym problemy ze wzrokiem. Wszystkie dokumenty – z wyjątkiem karty do głosowania, takie jak np.: formularz rejestracyjny wyborcy lub podręcznik wyborczy, są tłumaczone i bezpłatnie dostępne też w alfabecie Braille’a lub nagranie audio. Głosowanie osób niewidomych może się odbywać za pomocą dotykowego szablonu lub z pomocnikiem, a – na żądanie, z przewodniczącym obsługi lokalu wyborczego. Każdy wyborca w Wielkiej Brytanii ma do wyboru trzy sposoby oddania głosu: osobiście w lokalu, za pośrednictwem pełnomocnika lub poczty. Głosujący przez pełnomocnika musi przedstawić powód, dla którego wybrał właśnie taką formę (jest na wakacjach, ma słabą kondycję fizyczną, niepełnosprawność etc.). Osoby niewidome potrzebują świadka, który potwierdzi, że świadomie złożyły wniosek o umożliwienie głosowania przez pełnomocnika (aby nie dopuścić do oszustwa).

Szwecja
W Szwecji zmiany w prawie wyborczym są jedynie egzemplifikacją różnorodnych działań prowadzonych na rzecz zapewnienia osobom niepełnosprawnym pełnego udziału w życiu społecznym. Narodowy plan: "Od pacjenta do obywatela" ma na celu otwarcie życia publicznego na osoby niepełnosprawne i zagwarantowanie im równych szans w życiu prywatnym. Odpowiedzialność za dobór budynków wyznaczonych na punkty wyborcze, tak aby były dostosowane do potrzeb osób z niepełnosprawnością, spoczywa na władzach lokalnych. Wyjątkowo, po uzasadnieniu, mogą wybrać budynki niespełniające kryteriów, jednak decyzja musi zostać zatwierdzona przez władze wyższego szczebla. Jeśli budynek jest niedostępny dla osób z niepełnosprawnością, urzędnik z komisji wyborczej ma obowiązek umożliwić zagłosowanie przed budynkiem. Podczas głosowania w punkcie wyborczym członkowie komisji są zobowiązani, na żądanie wyborcy, zapewnić niezbędną pomoc osobom z niepełnosprawnością. Do wszystkich zarejestrowanych osób niewidomych w Szwecji są rozsyłane karty do głosowania, przy czym koperta, w której znajduje się lista danej partii, oznaczona jest w alfabecie Braille'a. Broszura informacyjna dotycząca wyborów może być zamówiona w brajlu lub jako nagranie audio. Osoby niepełnosprawne mające problemy z dotarciem do lokalu wyborczego mają prawo głosować przez przedstawiciela.

Dania
W Danii każdy wyborca podczas głosowania ma prawo do pomocy ze strony osób obsługujących punkt wyborczy. Jedna z nich może zostać zastąpiona przez osobę wskazaną przez wyborcę (np. osobę bliską). Udzielenie pomocy w zakreśleniu odpowiedniego pola na karcie wyborczej jest możliwe jedynie w sytuacji, w której wyborca jest w stanie bezpośrednio i jednoznacznie wskazać kandydata lub partię, na którą chce oddać głos. Stworzono również system pozwalający, w szczególnych wypadkach, na oddanie głosu jeszcze przed dniem wyborczym. Punkty wcześniejszego głosowania tworzone są w szpitalach lub organizowane przez władze lokalne w instytucjach o charakterze socjalnym, w których przebywają m.in. osoby cierpiące na skutek urazów psychicznych i fizycznych. Osoby, które z powodu niepełnosprawności nie mogą głosować w punktach wyborczych, mają prawo do wcześniejszego głosowania w swoich domach. Warunkiem jest zgłoszenie się z wyprzedzeniem (ok. 75 dni przed dniem wyborów) w lokalnym urzędzie rejestracyjnym. Wcześniejsze głosowanie może się rozpocząć nie wcześniej niż trzy tygodnie przed dniem wyborów.

Niemcy
Artykuł 33 (2) ustawy Federalne Prawo Wyborcze stanowi, że każdy wyborca, który ma trudności z wypełnieniem karty wyborczej lub z jakąkolwiek czynnością konieczną do oddania głosu, ma prawo do asysty ze strony wybranej osoby. Pomocnik musi zaświadczyć, że głos został oddany przez wyborcę osobiście lub zgodnie z jego intencją.

Opracował: Krzysztof Szczucki (Zespół Konsultacji Poselskich) Źródło: Biuro Analiz Sejmowych Kancelarii Sejmu, nr zlec. 1309/09, wyk. 21 sierpnia 2009 r.