Poświadczanie dziedziczenia przez notariuszy

08.10.2008

Autor: Anna Puszkarska - radca prawny

2 października 2008 weszły w życie przepisy, na mocy których notariusze nabyli uprawnienia do poświadczania dziedziczenia. Taka możliwość stanowi alternatywę dla sądowego stwierdzenia nabycia spadku. Nowe rozwiązania są bardzo użyteczne także dla osób z niepełnosprawnością, gdyż zyskają one możliwość wyboru notariusza, który dokona takiej czynności, oraz będą mogły umówić się z nim w dogodnym dla nich terminie i miejscu.

Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, sąd - na wniosek osoby mającej w tym interes - stwierdza nabycie spadku przez spadkobiercę. Nabycie spadku może być stwierdzone przez sąd albo w osobnym postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo w toku postępowania o dział spadku. Osobami, które mają interes w stwierdzeniu nabycia spadku, są m.in.: spadkobierca, osoby uprawnione do zachowku, a także wierzyciele spadkodawcy lub wierzyciele spadkobiercy.

Należy jednak zwrócić uwagę, że sądem spadku (czyli sądem wyłącznie właściwym do czynności w postępowaniu spadkowym) jest sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a dopiero jeżeli jego miejsca zamieszkania w Polsce nie da się ustalić - sąd miejsca, w kórym znajduje się majątek spadkowy lub jego część. W braku wskazanych wyżej podstaw, sądem spadku jest sąd rejonowy dla m.st. Warszawy. Zasady te - w przypadku spadkobierców zamieszkałych w innych częściach Polski niż spadkodawca – mogą powodować znaczne niedogodności.

Przykład:
Ostatnim miejscem zamieszkania zmarłego Adama K. był Wrocław. Jego jedyną spadkobierczynią jest niepełnosprawna córka – Aldona K., mieszkająca w Białymstoku. Tam też znajduje się znaczna część majątku spadkowego. Sądem spadku, do którego należy skierować wniosek o stwierdzenie nabycia spadku, będzie jednak sąd właściwy ze względu na ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy, a zatem sąd we Wrocławiu. Sąd spadku wyda postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku po przeprowadzeniu rozprawy, na którą wezwie wnioskodawczynię.

Sąd spadku bada z urzędu, kto jest spadkobiercą.W szczególności sąd bada, czy spadkodawca pozostawił testament, a także wzywa osobę, u której znajduje się testament, do złożenia testamentu. Jeżeli testament zostanie złożony, sąd dokonuje jego otwarcia i ogłoszenia. W postanowieniu o stwierdzeniu nabycia spadku sąd wymienia spadkodawcę oraz wszystkich spadkobierców, którym przypadł spadek, a także wysokość ich udziałów.

Nowe uprawnienia notariuszy

Od 2 października 2008 r. notariuszom zostało przyznane m.in. uprawnienie do sporządzania aktów poświadczenia dziedziczenia ustawowego lub testamentowego (z wyłączeniem jednak dziedziczenia na podstawie testamentów szczególnych, a więc: testamentu ustnego, wojskowego albo spo¬rządzonego na polskim statku morskim lub powietrznym), a także prawo do wykonywania czynności związanych z otwarciem i ogłoszeniem testamentu.

Przykład:
Zgodnie z przepisami kodeksu cywilnego, jeżeli np. istnieje obawa rychłej śmierci spadkodawcy, spadkodawca może oświadczyć ostatnią wolę ustnie przy jednoczesnej obecności co najmniej 3 świadków. Podczas podróży na polskim statku morskim lub powietrznym można sporządzić testament przed dowódcą statku albo jego zastępcą w ten sposób, że spadkodawca oświadcza swą wolę dowódcy statku albo jego zastępcy w obecności 2 świadków. W przypadku dziedziczenia na podstawie takich testamentów szczególnych, poświadczenie dziedziczenia przez notariusza będzie wyłączone.

Nowych przepisów nie stosuje się do spadków otwartych przed 1 lipca 1984 r. (spadek otwiera się z chwilą śmierci spadkodawcy – jeżeli więc spadkodawca zmarł przed tą datą, może nastąpić jedynie sądowe stwierdzenie nabycia spadku).

Warunkiem sporządzenia przez notariusza poświadczenia dziedziczenia będzie zgodny wniosek wszystkich uczestników tego postępowania (czyli wszystkich osób, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi). Z tego względu notarialne poświadczenie dziedziczenia będzie mogło obejmować tylko sprawy niesporne. Jeżeli pomiędzy spadkobiercami zaistnieje spór dotyczący kręgu spadkobierców, tytułu dziedziczenia albo wysokości udziałów, to akt poświadczenia dziedziczenia nie będzie mógł zostać sporządzony. W takim przypadku jedynym sposobem uzyskania potwierdzenia uprawnień do spadku będzie postępowanie sądowe o stwierdzenie nabycia spadku.

Przykład:
Dziedziczenie po zmarłym Adamie K. następuję na podstawie pozostawionego przez niego testamentu. Zgodnie z jego treścią, jedyną spadkobierczynią zmarłego jest jego niepełnosprawna siostra – Alina K. Adam K. nie miał żony ani dzieci. Jego rodzice również już dawno nie żyją. Gdyby zmarły nie sporządził testamentu, to na mocy ustawy dziedziczyliby po nim ta właśnie siostra – Alina K. oraz brat – Stefan K., z którym zmarły nie utrzymywał kontaktów.
Jednakże - nawet w przypadku dziedziczenia testamentowego - do sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia przez notariusza konieczne jest stawiennictwo także i tych osób, które dziedziczyłyby na podstawie ustawy, gdyby testamentu nie sporządzono. Jeżeli więc Stefan K. nie pojawi się u notariusza, to notarialne poświadczenie dziedziczenia po Adamie K. nie będzie mogło zostać sporządzone.

Akt poświadczenia dziedziczenia będzie mógł zostać sporządzony przez notariusza w dowolnej miejscowości, według wyboru uczestników postępowania. Prowadzone przed notariuszem postępowanie będzie składać się z 3 zasadniczych etapów.

Pierwszy etap będzie polegać na sporządzeniu protokołu dziedziczenia - przy udziale wszystkich osób, które mogą wchodzić w rachubę jako spadkobiercy ustawowi i testamentowi. W protokole dziedziczenia notariusz zamieści m.in.:
1) zgodne żądanie poświadczenia dziedziczenia złożone przez osoby biorące udział w spisywaniu protokołu,
2) oświadczenia o istnieniu lub nieistnieniu osób, które wyłączałyby znanych spadkobierców od dziedziczenia lub dziedziczyłyby wraz z nimi,
3) oświadczenia o znanych testamentach spadkodawcy lub braku takich testamentów,
4) oświadczenia, że w odniesieniu do spadku nie zostało uprzednio wydane postanowienie o stwierdzeniu nabycia spadku i nie toczy się postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku ani nie został sporządzony akt poświadczenia dziedziczenia.

Przed sporządzeniem protokołu dziedziczenia notariusz pouczy osoby biorące udział w tej czynności o obowiązku ujawnienia wszelkich okoliczności objętych treścią protokołu i o odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywych oświadczeń. Protokół powinny podpisać wszystkie osoby, które złożyły zawarte w nim oświadczenia.

Do protokołu dziedziczenia notariusz załączy: odpis aktu zgonu spadkodawcy, odpisy aktów stanu cywilnego spadkobierców dziedziczących z ustawy, a także inne dokumenty, które mogą mieć wpływ na ustalenie praw do spadku. W razie złożenia testamentu, notariusz dokona jego otwarcia i ogłoszenia, chyba że otwarcie i ogłoszenie testamentu już nastąpiło. Z otwarcia i ogłoszenia testamentu zostanie sporządzony protokół.

Drugi etap postępowania będzie polegać na sporządzeniu przez notariusza aktu poświadczenia dziedziczenia. Notariusz sporządzi akt poświadczenia dziedziczenia, jeżeli nie będzie miał wątpliwości co do osoby spadkobiercy i wysokości udziałów w spadku. Notariusz odmówi sporządzenia aktu poświadczenia dziedziczenia m.in. w przypadku, gdy spadkodawca w chwili śmierci był cudzoziemcem lub, nie posiadając żadnego obywatelstwa, nie zamieszkiwał w Polsce albo w skład spadku wchodzą prawa rzeczowe lub posiadanie nieruchomości położonej za granicą. Także akt poświadczenia dziedziczenia powinien zostać podpisany przez wszystkich uczestników postępowania.

Trzeci etap będzie polegać na zarejestrowaniu przygotowanego przez notariusza i podpisanego przez uczestników aktu poświadczenia dziedziczenia w rejestrze prowadzonym przez Krajową Radę Notarialną w systemie informatycznym. Dokonując wpisu do rejestru, notariusz będzie posługiwać się bezpiecznym podpisem elek¬tronicznym weryfikowanym za pomocą ważnego kwalifikowanego certyfikatu. Dopiero zarejestrowany akt poświadczenia dziedziczenia będzie miał skutki prawomocnego postanowienia sądu o stwierdzeniu nabycia spadku.

Opłata stała od wniosku o sądowe stwierdzenie nabycia spadku wynosi 50 zł. Zgodnie rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 16 września 2008 r. zmieniającym rozporządzenie w sprawie maksymalnych stawek taksy notarialnej (Dz.U. Nr 173, poz. 1078), za sporządzenie aktu poświadczenia dziedziczenia ustawowego lub testamentowego maksymalna stawka taksy notarialnej ma wynosić 50 zł. Za sporządzenie protokołu dziedziczenia maksymalna stawka taksy notarialnej ma wynosić 100 zł. Natomiast za sporządzenie protokołu otwarcia i ogłoszenia testamentu maksymalna stawka taksy notarialnej ma wynosić 50 zł.

Obecnie Krajowa Rada Notarialna kwestionuje zgodność z Konstytucją rozwiązań obciążających ją obowiązkiem utworzenia informatycznego systemu do prowadzenia rejestru aktów poświadczenia dziedziczenia. Niezależnie jednak od ostatecznych rozstrzygnięć i ewentualnych zmian w tym zakresie (lub od ewentualnych opóźnień w utworzeniu wymaganego rejestru), warto zdawać sobie sprawę z przyjęcia opisanych wyżej rozwiązań, które powinny umożliwić nam rezygnację ze składania wniosków o stwierdzenie nabycia spadku do sądów na drugim krańcu Polski.