NIK: Środki z PFRON nie tworzą miejsc pracy, lecz trafiają do WTZ

System finansowania potrzeb osób z niepełnosprawnością ze środków Państwowego Funduszu Rehabilitacji Osób Niepełnosprawnych (PFRON) pomaga identyfikować te potrzeby, lecz ich nie zaspokaja - stwierdza Najwyższa Izba Kontroli w swoim raporcie. Zdaniem NIK, samorządy mają swobodę w dysponowaniu otrzymanymi z Funduszu środkami na rehabilitację zawodową i społeczną, ale ani PFRON, ani Pełnomocnik ds. Osób Niepełnosprawnych nie prowadzą ewaluacji dotyczącej skuteczności i efektywności wykorzystania tych pieniędzy.

W badanym okresie samorządy przeznaczyły aż połowę środków na dofinansowanie warsztatów terapii zajęciowej, które w ocenie NIK są mało skuteczną formą rehabilitacji społecznej i zawodowej. Jednocześnie NIK zwraca uwagę, że tworzenie miejsc pracy dla osób z niepełnosprawnością w badanym okresie wydano zaledwie 10-13 proc. środków PFRON.

Większość środków utopiona w WTZ

W latach 2011-2013 samorządy powiatowe otrzymały na rehabilitację osób z niepełnosprawnością ok. 2,5 mld zł. Z kwoty tej samorządy przeznaczyły zaledwie 10-13 proc. środków na tworzenie miejsc pracy dla osób z niepełnosprawnością.

Prawie połowę środków PFRON i aż 94 proc. środków własnych samorządy wykorzystały na warsztaty terapii zajęciowej, których podstawowym celem jest rehabilitacja społeczna i zawodowa uczestników. Kontrola NIK wykazała jednak, że warsztaty nie spełniały swojej roli. W latach 2011-2013 w powiatach objętych kontrolą tylko 1-2 proc. osób biorących udział w warsztatach podjęło pracę. Jednocześnie z 23 proc. do 33 proc. wzrósł udział osób uczestniczących w zajęciach dłużej niż 9 lat.

NIK podkreśla, że częstą przyczyną długotrwałego uczestnictwa osób z niepełnosprawnością w warsztatach terapii zajęciowej jest brak miejsc w zakładach pracy chronionej dla osób, które nie rokują postępów w rehabilitacji.

Wózki powinien finansować NFZ, a nie PFRON

18 proc. środków na rehabilitację otrzymanych z PFRON samorządy przeznaczyły na zakup sprzętu rehabilitacyjnego, w tym dofinansowanie zakupu wózków inwalidzkich i sprzętu ortopedycznego o podwyższonym standardzie. W ocenie NIK finansowanie rehabilitacji leczniczej jest domeną innych instytucji, takich jak NFZ, i nie powinno być realizowane przez PFRON, pomimo formalnej zgodności z obowiązującym prawem.

Również w opinii organizacji pozarządowych, reprezentujących interesy osób z niepełnosprawnością, obciążanie PFRON wydatkami na rehabilitację leczniczą zmniejsza pulę środków na rehabilitację zawodową i społeczną. Środki te mogłyby być wykorzystane na inne priorytetowe cele, jak np. usuwanie barier architektonicznych czy pomoc w zatrudnianiu tych osób.

Nikt nie pilnuje pieniędzy

W badanym okresie Zarząd PFRON nie prowadził tzw. ewaluacji, czyli oceny efektywności i skuteczności wykorzystania środków przekazanych według algorytmu, mimo iż w objętych kontrolą powiatach stanowiły one prawie 85 proc. kwoty przeznaczonej na rehabilitację. Prowadzone przez Fundusz badania ewaluacyjne i audytowe dotyczyły wyłącznie programów uchwalonych przez Radę Nadzorczą.

Także Biuro Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych nie prowadziło analiz skuteczności i efektywności finansowania poszczególnych form rehabilitacji realizowanych przez samorządy. Według Pełnomocnika to samorządy są odpowiedzialne za prowadzenie takiej analizy i ewaluacji. NIK nie podziela tego poglądu, nie widzi przeszkód w wykonywaniu takich analiz na szczeblu krajowym przez Biuro Pełnomocnika.

Odwrócić proporcje kontroli

W latach 2011-2013 PFRON prowadził natomiast kontrole wykorzystania środków przekazanych samorządom. Kontrola NIK wykazała, że środki przyznane według algorytmu były rzadziej kontrolowane niż środki przyznane w ramach programów Rady Nadzorczej Funduszu. W ocenie NIK - biorąc pod uwagę dużo większe kwoty przyznawane według algorytmu niż w ramach programów Rady Nadzorczej - wskazane jest odwrócenie proporcji w tym zakresie. Poza tym kontrole środków przekazywanych według algorytmu - pomimo tego, iż były rzadsze - ujawniały nieprawidłowości dużo częściej niż kontrole środków przyznawanych powiatom z innych tytułów.

Kontrola NIK wykazała przypadki naruszenia przepisów. Najważniejszy zarzut Izby dotyczył przekazania przez 6 spośród 13 starostów i prezydentów miast środków PFRON w wysokości 30,5 mln zł urzędom starostw lub miast. Z tej kwoty ok. 9 mln zł wydatkowano na sfinansowanie wyposażenia stanowisk pracy dla zatrudnianych osób z niepełnosprawnością, a ponad 5 mln zł na rozpoczęcie przez te osoby działalności gospodarczej.

NIK podkreśla, że przekazanie środków PFRON samorządom było działaniem nielegalnym, ponieważ zgodnie z ustawą to powiatowe centra pomocy rodzinie i powiatowe urzędy pracy są uprawnione do wykonywania zadań z zakresu rehabilitacji osób niepełnosprawnych, a tym samym do otrzymywania środków PFRON na te cele. Izba zwraca też uwagę, że w związku z korzystaniem przez przedsiębiorców z bezzwrotnej pomocy ze środków publicznych istnieje podwyższone ryzyko zachowań korupcyjnych.

Wnioski NIK

W oparciu o zebrane w ramach raportu informacje NIK opracował zbiór wniosków pokontrolnych. Są to:

1. podjęcie przez Pełnomocnika Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych działań na rzecz zwiększenia udziału środków PFRON wykorzystywanych przez samorządy powiatowe na rehabilitację zawodową;
2. prowadzenie przez Biuro Pełnomocnika, Prezesa Zarządu PFRON i powiaty ewaluacji, ukierunkowanej na ocenę skuteczności wykorzystania przez samorządy środków przekazanych im według algorytmu;
3. zidentyfikowanie i popularyzowanie przez Prezesa Zarządu PFRON lub Pełnomocnika dobrych praktyk, które mogą pomóc samorządom powiatowym w ocenie efektywności i zwiększaniu skuteczności działań wspierających osoby z niepełnosprawnością;
4. wdrożenie przez PFRON projektowanego systemu informatycznego, identyfikującego końcowych beneficjentów według numeru PESEL. Działanie to powinno uwzględniać:

• wcześniejsze ustalenie wskaźników pomiaru skuteczności udzielanej pomocy;
• dostosowanie do ww. wskaźników zakresu sprawozdawczości wymaganej przez PFRON od powiatów, w związku z wykorzystaniem środków przekazywanych według algorytmu;
• wymianę informacji z innymi instytucjami udzielającymi pomocy osobom z niepełnosprawnością;
• zaniechanie przekazywania przez rady powiatów środków PFRON urzędom starostw i miast powiatowych oraz przekazanie realizacji zadań z zakresu rehabilitacji osób z niepełnosprawnością jednostkom do tego uprawnionym.

Pełnomocnik Rządu odpowiada

Jarosław Duda, Pełnomocnik Rządu ds. Osób Niepełnosprawnych, w odpowiedzi na wystąpienie NIK poinformował, że zgodnie z Ustawą o rehabilitacji to powiaty ustalają zakres działań dotyczących rozwiązywania problemów osób z niepełnosprawnością, a PFRON jedynie przekazuje część środków. Za ich podział, ale i analizę skuteczności wydatkowania, odpowiadają więc samorządy.

Odnosząc się do uwag NIK, że za mało środków PFRON przeznacza na rehabilitację zawodową, Pełnomocnik przypomniał, że kiedyś istniał przepis, który wymuszał, by co najmniej 65 proc. przychodów Funduszu było kierowanych na zatrudnianie i rehabilitację zawodową. "W konsekwencji jednostki samorządu terytorialnego nagminnie zwracały środki PFRON przeznaczone na rehabilitację zawodową" - podsumowuje Jarosław Duda. Zrezygnowano więc ze sztywnego podziału środków, pozostawiając samorządom wolną rękę.

Pełny raport NIK o wykorzystaniu środków PFRON wraz z odpowiedzią ministra Jarosława Dudy dostępny jest na stronie internetowej Najwyższej Izby Kontroli.