Aktywność zawodowa osób niepełnosprawnych w krajach UE

Według Europejskiego Forum do Spraw Niepełnosprawności, w państwach Unii Europejskiej żyje około 37 mln niepełnosprawnych. Stanowią oni około 10 proc. całej 375-milionowej ludności Wspólnoty Europejskiej. Mniej więcej połowa z nich, to ludzie w wieku aktywności zawodowej, co powoduje poważny problem społeczny i ekonomiczny.

Unia Europejska preferuje zatrudnienie osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. Realizowane ono jest:

a) W systemach opartych na ingerencji państwa w rynek pracy przez prawne ustanowienie udziału w nim pracowników niepełnosprawnych. Obligatoryjnie ustala się wskaźniki zatrudnienia niepełnosprawnych w niektórych zakładach pracy. Jest to tzw. system kwotowy, istniejący w 10 państwach członkowskich UE: w Austrii, Belgii, Francji, Grecji, Hiszpanii, Holandii, Irlandii, Luksemburgu, Niemczech i we Włoszech.

b) W systemach opartych na uznaniu przez pracodawców prawa osób niepełnosprawnych do pracy i do takich samych szans w zatrudnieniu, jakie mają osoby pełnosprawne, gdzie wszelkiego rodzaju dyskryminacja w zatrudnieniu i wykonywaniu zawodu jest nielegalna. Systemy takie funkcjonują w pozostałych 5 krajach członkowskich: w Danii, Finlandii, Portugalii, Szwecji i Wielkiej Brytanii. Pod koniec 2003 roku wchodzi w życie Dyrektywa Rady Europejskiej w sprawie ogólnych ram dla równego traktowania w zatrudnieniu i wykonywaniu zawodu z 2000 roku, która będzie obowiązywać wszystkie państwa członkowskie, niezależnie od przyjętego systemu. Zgodnie z nią wszelkie przejawy dyskryminacji w zatrudnieniu będą nielegalne i podlegną określonym sankcjom.
W obu rodzajach systemów stosuje się zachęty materialne dla pracodawców zatrudniających pracowników z formalnym orzeczeniem o niepełnosprawności.

Zatrudnienie osób niepełnosprawnych na chronionym rynku pracy

Polityka Unii Europejskiej obejmuje również zatrudnienie osób niepełnosprawnych na chronionym rynku pracy, a więc w zakładach pracy chronionej czy zakładach aktywności zawodowej, chociaż dąży się do jego ograniczenia na rzecz zatrudnienia w zwykłych zakładach pracy.

We wszystkich państwach UE istnieją zakłady pracy chronionej, chociaż w niektórych mają inną nazwę. Oprócz tego są odpowiednie przepisy legislacyjne, regulujące tworzenie i funkcjonowanie tych placówek. W niektórych państwach (Francja) istnieją też zakłady aktywności zawodowej. Są one przeznaczone dla osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności, które mają trudności w uzyskaniu zatrudnienia na otwartym rynku. Nie ma jednak jednolitych kryteriów przyjmowania do nich osób niepełnosprawnych.

Pierwszym i zasadniczym zadaniem zakładów pracy chronionej jest zapewnienie rodzaju i warunków pracy, dostosowanych do ograniczonej zdolności do pracy. Drugim, nie mniej ważnym, zadaniem jest przygotowanie osób niepełnosprawnych do ewentualnego przejścia do pracy na otwartym rynku. Efekty w tym zakresie są stosunkowo niewielkie - najlepsze w Szwecji, gdzie 4,5 proc. pracowników zakładów pracy chronionej przechodzi do pracy w zwykłych zakładach. W pozostałych krajach kształtuje się w granicach 1-2 proc.

Przyczyny takiego stanu rzeczy są następujące:

• Negatywne postawy pracodawców, którzy nie chcą mieć u siebie pracowników o obniżonej zdolności do pracy,
• Niedostateczne przygotowanie do pracy w zwykłym zakładzie pracy,
• Niewystarczające zachęty materialne zarówno dla zwykłych zakładów pracy, jak też zakładów pracy chronionej, oddających swoich najlepszych pracowników,

Zatrudnienie wspomagane osób niepełnosprawnych.

W Wytycznych UE na 1999 roku w sprawie zatrudnienia znalazł się również zapis dotyczący zatrudnienia wspomaganego. Jest to forma zatrudnienia osoby ze znacznym stopniem niepełnosprawności w zwykłym zakładzie pracy, z pomocą tzw. trenera lub osobistego asystenta zawodowego. Ma to stworzyć warunki do zwiększenia zatrudnienia osób ze znacznym stopniu niepełnosprawności w zwykłych zakładach pracy oraz ułatwić przechodzenie pracowników zakładów pracy chronionej na otwarty rynek pracy. W Europie jest to stosunkowo nowa forma. Najlepiej rozwija się w Holandii, Niemczech i Wielkiej Brytanii.

Środki wspierające zatrudnienie osób niepełnosprawnych

Polityka Unii Europejskiej przewiduje je zarówno na otwartym, jak też chronionym rynku pracy. Są wśród nich m.in. określone zachęty finansowe zarówno dla pracodawców, jak też pracowników w formie dotacji lub subwencji.

Zakres i wysokość ustalana jest przez poszczególne państwa.

Zwykle pomoc finansowa dla pracodawców przeznaczana jest na:

• Tworzenie nowych stanowisk pracy dla pracowników niepełnosprawnych,
• Adaptację stanowiska i miejsca pracy wraz z zakupem specjalistycznego sprzętu,
• Częściowe pokrycie kosztów wynagrodzenia pracownika, w związku ze zmniejszoną wydajnością pracy,
• Koszty szkolenia nowo przyjętego niepełnosprawnego pracownika.

Natomiast dla pracownika niepełnosprawnego może to być pomoc finansowa na:

• Opłatę lektora dla pracownika niewidomego lub tłumacza języka migowego dla pracownika głuchego,
• Pokrycie kosztów dojazdu do pracy lub przystosowania samochodu służącego do dojazdu do pracy.

W Polsce trzeba wziąć pod uwagę nie tylko zalecenia UE, które nie zawsze mają charakter obligatoryjny, lecz także dotychczasowe rezultaty zmian w państwach członkowskich. Mam tutaj na myśli przede wszystkim radykalne odchodzenie od zatrudnienia chronionego na rzecz zatrudnienia otwartego.