Aktywni w pracy, aktywni w życiu – podsumowanie obrad okrągłego stołu z okazji Międzynarodowego Dnia Osób Niepełnosprawnych

W Polsce żyje ponad 4 mln osób z niepełnosprawnościami, które mają różne potrzeby i doświadczają różnego rodzaju barier w ciągu swojego życia. Niejednokrotnie oczekują większej życzliwości i normalnego traktowania w codziennych kontaktach, pracy zawodowej czy opiece zdrowotnej. Częstym problemem tej grupy jest bowiem samotność, wyalienowanie i poczucie zagubienia. Dlatego tak ważne jest aktywizacja zawodowa i społeczna w budowaniu poczucia przydatności i użyteczności oraz poczucia własnej wartości, które co jest wyznacznikiem dojrzałości i rozwoju społeczeństwa oraz państwa, które powinno stwarzać dogodne warunki dla rozwoju dobrostanu wszystkich swoich obywateli.

Spotkanie okrągłego stołu

W czwartek 1 grudnia w siedzibie Pracodawców RP odbyło się pierwsze spotkanie okrągłego stołu środowisk wspierających i działających na rzecz osób z niepełnosprawnością zainicjowane przez Karkonoski Sejmik Osób Niepełnosprawnych (KSON). O sytuacji i wyzwaniach związanych z integracją społeczną i zawodową osób niepełnosprawnych rozmawiali przedstawiciele organizacji pozarządowych, związków pracodawców, instytucji publicznych i resortów. Celem obrad było zmapowanie istniejących barier w dostępie osób niepełnosprawnych do pracy, rozwoju osobistego i społecznego oraz opieki zdrowotnej, pokazanie dobrych praktyk i inicjatyw wspierających aktywizację osób z niepełnosprawnościami oraz wskazanie potrzebnych zmian i rozwiązań organizacyjnych i systemowych.

- Obecne na spotkaniu organizacje pozarządowe działające na rzecz pacjentów i osób niepełnosprawnych są w znacznej mierze lustrem ich potrzeb oraz jednym z kluczowych głosów w dyskusji na temat kształtowania systemu opieki zdrowotnej i zabezpieczenia społecznego. Z drugiej strony instytucje publiczne, resortowe i zadaniowe mają moc sprawczą i narzędzia do tego, aby projektować odpowiednie zmiany i rozwiązania systemowe, aby skuteczniej wpierać polskich obywateli, w tym osoby z niepełnosprawnością – mówiła Iwona Pikosz, dyrektor zarządzający i koordynator projektów KSON.

- Jako organizacja pozarządowa działamy już ponad 20 lat i mogę śmiało powiedzieć, że głos III sektora jest uwzględniony w debacie publicznej, staliśmy się bardziej dojrzałym społeczeństwem. Trzeba jednak pamiętać, że w XXI wieku, powinniśmy stawiać nie tylko na sam dostęp ale na jakość życia czyli większe możliwości rozwoju osobistego, edukacji i pracy zawodowej, łatwy dostęp do usług medycznych, ale także poszerzenie możliwości spędzania wolnego czasu i rekreacji – podkreślał Stanisław Schubert, prezes Karkonoskiego Sejmiku Osób Niepełnosprawnych.

Wykluczenie zaczyna się w domu

Wykluczenie zaczyna się w domu, dlatego niezmiernie ważna jest świadomość całych rodzin, o tym jak istotną rolę w życiu osoby z niepełnosprawnością odgrywa praca i relacje z innymi ludźmi. Nadal organizacje i instytucje, które wspierają osoby z niepełnosprawnościami borykają się z problemem, żeby namówić rodzica/opiekuna do tego, że dobrym pomysłem dla ich dziecka (dorosłej osoby) pójście do pracy. Wynika to m.in. z wyuczonej nadopiekuńczości, tego że najczęściej cale życie rodzice opiekowali się niepełnosprawnym dzieckiem.

Uczestnicy podkreślali jak ważną rolę w przeciwdziałaniu wykluczeniu i integracji osób z niepełnosprawnościami odgrywają organizacje pozarządowe, wskazując także na potrzebę organizacji ogólnopolskich kampanii społecznych, które będą podnosić świadomość całego społeczeństwa oraz rozwiązań systemowych np. tworzenia ośrodków aktywizacji zawodowej, które będą kompleksowo zabezpieczać potrzeby osób niepełnosprawnych.

- Dla powodzenia aktywizacji społecznej i zawodowej niezwykle ważna jest rola całego zespołu (psychologów, trenerów, doradców). Pracujemy m.in. nad akceptacją swoich ograniczeń, wyłuskaniem dobrych stron oraz usystematyzowaniem dnia powszedniego. Bardzo ważne jest poczucie, że daję radę i jestem społecznie wartościową jednostką, mam swoje ograniczenia, ale też wiele możliwości, a moja praca jest wartościowa. Uczymy się także jak podchodzić do stresu w pracy, porażek. Bowiem każdego z nas niezależnie od tego czy jest osobą niepełnosprawną czy nie, dotyka stres, mylimy się, nie jesteśmy wszystkowiedzący. To pozwala na wyjście izolacji i otwarcie na świat – podkreślała psycholog KSON, Weronika Kuleczka-Pietrasik.

Wiele osób obawia się także, że po rozpoczęciu pracy straci rentę. Trzeba jednak pamiętać, że większość osób niepełnosprawnych pracuje na część etatu, więc nie ma tego zagrożenia. Ponadto bardzo zaniedbaną grupą są osoby z niepełnoprawnością intelektualną w stopniu lekkim. Są to osoby po których na pierwszy rzut oka nie widać niepełnosprawności. Ale na miejscu pracy borykają się z wieloma problemami. I tak w przypadku, umiarkowanego stopnia – pracodawca otrzymuje dofinansowanie z PFRON, co rekompensuje skutki tego, że zakres pracy takich osób będzie ograniczony oraz tego, że potrzebują one np. asystenta. Natomiast w przypadku stopnia lekkiego, osoby również niektórych zadań nie są w stanie wykonać, ale do ich pracy nie ma niestety dofinansowania. W konsekwencji są one duże bardziej zagrożone wykluczeniem i tej grupie najtrudniej jest znaleźć zatrudnienie.

Wśród barier w zatrudnianiu osób z niepełnosprawnościami wskazano problem orzecznictwa dot. niepełnosprawności intelektualnej, które nie uwzględnia fenotypu behawioralnego.

- Osoby te mają inny profil poznawczy i specyficzne ograniczenia. Wśród nich znajdują się osoby, które powinny mieć stopień znaczny np. reagują na stres w nieprawdopodobnie burzliwy sposób, a w większości przypadków otrzymują stopień lekki - taka osoba nie znajdzie zatrudnienia w normalnych warunkach, często do pracy potrzebny jest bowiem asystent i specjalne warunki. To jest największa dyskryminowana grupa osób niepełnosprawnych – podkreślała Maria Libura z Centrum Badań nad Niepełnosprawnością.

Podstawową rolę w otwarciu osób niepełnosprawnych na świat odgrywa rodzina i edukacja rodzin. 

- Nadal zdarzają się przypadki, zwłaszcza w małych społecznościach wiejskich, ze osoby niepełnosprawne się ukrywa przed światem, zamyka w domach bez kontaktu z innymi – mówił Stanisław Schubert. – To nie powinno mieć już w obecnych czasach miejsca.

Aktywni w pracy, aktywni w życiu

Współczynnik aktywności zawodowej osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym wrastał w ostatnich latach i wynosi ok. 28%. Na przestrzeni ostatnich dziesięciu lat zauważyć można również wzrost wskaźnika zatrudnienia, który w 2019 roku wyniósł 26,8%. W roku 2019 liczba aktywnych zawodowo osób niepełnosprawnych w wieku produkcyjnym liczyła 458 tysi. Dużym wyzwaniem dla wszystkich były jednak lata pandemii oraz obecny kryzys gospodarczy, rosnąca inflacja, zwłaszcza rosnące koszty energii, co ogólnie przekłada się na redukcje zatrudnienia, ograniczenie inwestycji i działalności w wielu branżach.

- Dlatego tym bardziej istotne jest planowanie i przeciwdziałanie negatywnym skutkom sytuacji gospodarczo-politycznej w jakiej dziś się znajdujemy – mówiła Iwona Pikosz, dyrektor zarządzający i koordynator projektów KSON.

„Dwa najważniejsze dni Twojego życia to ten, w którym się urodziłeś oraz ten, w którym dowiedziałeś się, po co” – cytując Marka Twaina. Praca jest dla większości z nas integralnym i ważnym elementem życia, nie tylko ze względu na aspekt zarobkowy, ale buduje ona poczucie własnej przydatności, wartości, rozwija nasze umiejętności, dzięki niej nawiązujemy nowe znajomości i poznajemy ciekawy ludzi.

– Skorzystanie z programu aktywizacji zawodowej KSON było to dla mnie trampoliną do lepszego życia. Wszystko zaczyna się od głowy, trzeba chcieć zmiany, znaleźć w sobie wiarę, przekonać się, że warto skorzystać ze wsparcia dla osób niepełnosprawnych, nie wstydzić się. Charakter niepełnosprawności jest rzeczą drugorzędną. Chodzi o to, aby wydobyć nasz potencjał i predyspozycje, ponieważ każdy z nas ma wiele do zaoferowania. Obecnie pracuję w Mazowieckim Urzędzie Wojewódzkim, dzięki szkoleniom przygotowawczym w KSON, bardzo szybko ze stażysty stałem się regularnym pracownikiem i obecnie pracuję na czas nieokreślony. Jestem żywym przykładem, że można i warto. Mam duże wsparcie przełożonych i pracuję we wspaniałym zespole i życzę tego wszystkim innym – podkreślał Adam Falis, beneficjent wsparcia KSON w ramach programu Stabilne Zatrudnienie finansowanego przez PFRON.

- W Mazowieckim Urzędzie Wojewódzkim staramy się blisko współpracować z organizacjami pozarządowymi oraz samodzielnie rozwijać możliwości zatrudnienia w urzędzie, jesteśmy przodownikiem w tym zakresie. My robiliśmy to metodą małych kroków, okazuje się, że można w efekcie zatrudniać dziesiątki osób z niepełnosprawnościami, jednocześnie dbając o edukację i dobro wszystkich pracowników – dodała Anna Pankowska - Gałaj, dyrektor generalna, Mazowiecki Urząd Wojewódzki.

Osoby z niepełnosprawnościami, także z małych miasteczek i wsi, mogą liczyć na wsparcie zatrudnienia zarówno poprzez programy realizowane przez organizacje pozarządowe, samych pracodawców oraz instytucje publiczne takiej jak PFRON.

- Przykładem dobrych praktyk w tym zakresie mogą być programy WŁĄCZAM-ON oraz ONI W PRACY, dzięki którym setki osób znalazło zatrudnienie na terenach miejskich i wiejskich. Niezwykle cennym projektem jest STABILNE ZATRUDNIENIE uruchomiony przez PFRON, w ramach którego, przez ostatnie 2 lata zatrudnienie za pośrednictwem KSON znalazło w administracji rządowej i samorządowej wiele osób z niepełnosprawnościami. Mamy nadzieję, ze ta inicjatywa będzie się rozwijać i pozwoli zniwelować przepaść między dużymi miastami a terenami wiejskimi – zaznaczał Stanisław Schubert.

- Pracodawca na wsi, to jest inny pracodawca, często jednoosobowa działalność gospodarcza, to są głownie mikro i mali przedsiębiorcy. Największa odpowiedzialność obecnie spoczywa na organizacjach pozarządowych, bowiem urzędy pracy nie radzą sobie z tym tematem, nie ma tam osób odpowiednio przeszkolonych i umiejętności – mówiła Agata Gawska, senior ekspertka ds. rynku pracy, była Prezeska Fundacji Aktywizacja.

- To właśnie dzięki programowi STABILNE ZATRUDNIENIE udaje się znaleźć stałe zatrudnienie, dla bardzo dużej liczby osób. To wszystko dzięki pracy zespołowej i personalizacji wsparcia pod potrzeby konkretnej osoby oraz oczekiwań pracodawcy, dzięki zaangażowaniu trenerów i doradców wspieracie jest dopasowanie pod chorobę i potrzeby beneficjenta. Tego brakuje w urzędach pracy – dodała Agnieszka Więcek, koordynator projektów KSON.

Pracodawcy często chcą zatrudniać osoby z niepełnosprawnością, ale ciężko im jest znaleźć kandydatów z odpowiednimi kwalifikacjami

- Brakuje szkoleń i możliwości zdobywania nowych umiejętności dla osób z niepełnosprawnościami. W przypadku osób głuchych, aby nabyć kwalifikacje, umiejętności, potrzeba tworzenia specjalnego centrum komunikacji, aby umożliwić porozumiewanie się, inaczej nie ma szansy na zatrudnienie i pracę. W ramach naszej działalności utworzyliśmy właśnie takie centrum, aby każdy mógł się skomunikować w każdej sprawie dotyczącej zatrudnienia, ale jestem zdania, że tylko działania systemowe, pozwolą na znaczne zwiększenie zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami w Polsce – podkreślał Krzysztof Kotyniewicz, Prezes Zarządu Głównego Polskiego Związku Głuchych.

Podobnie kwestię potrzeby stałego wsparcia widział Andrzej Brzeziński, prezes Polskiego Związku Niewidomych - Nie ma Polsce stałego systemowego finansowania rehabilitacji dla osób niepełnoprawnych. Osoba niewidoma potrzebuje w pierwszej kolejności rehabilitacji w życiu codziennym i społecznym, aby była gotowa do aktywizacji zawodowej.

- W POPON (Polska Organizacja Pracodawców Osób Niepełnosprawnych) zrzeszeni są przede wszystkim mali przedsiębiorcy, w tym osoby niepełnosprawne, dlatego trzeba pokazywać, że jest to też jest model biznesowy, że to są pracownicy którzy się sprawdzą, ale trzeba też tworzyć otoczenie, które pozwoli zatrudniać pracowników z odpowiednimi kwalifikacjami. Słyszymy od lat o nowym orzecznictwie i rozwiązaniach prawnych – ale niewiele się dzieje. Nie możemy nagiąć reguł gospodarki i ekonomii, środki powinny być przeznaczane na wykształcenie osób z niepełnosprawnością oraz stworzenie stabilności dla pracodawców, aby reguły gry nie zmieniały się w trakcie. Pokazujmy pracodawców, którzy zatrudniają osoby niepełnosprawne w pozytywnym świetle, gdyż bez doświadczenia i dobrych przykładów, pozostali się na to nie zdecydują – mówił Krzysztof Kosiński, członek Krajowej Rady Konsultacyjnej do Spraw Osób Niepełnosprawnych z ramienia Pracodawców RP, wiceprezes Zarządu POPON-u.

Sukces osiągniemy patrząc na potrzeby osób niepełnosprawnej, zindywidualizowane podejście i dopasowywanie form pomocy, co z dużym powodzeniem robią organizacje pozarządowe przy wsparciu instytucji publicznych.

- Zgadzam się z wieloma postulatami i wyzwaniami, jednak odnoszę wrażenie że oferta, która jest na rynku obecnie jest szeroka, na większość problemów z aktywizacją zawodową mamy obecnie odpowiedzi, W ramach programu STABILNE ZATRUDNIENIE stałą pracę znalazło 50% osób, który odbywały staże. Na przyszły rok PFRON przeznaczy ponad 1 mld złotych na wsparcie dla organizacji pozarządowych. Uruchomiliśmy też zupełnie nową formę pomocy – program SAMODZIELNOŚĆ, AKTYWNOŚĆ, MOBILNOŚĆ, w ramach którego osoby, które chciałyby się aktywizować zawodowo, np. podjąć pracę w większym mieście, mogą uzyskać wsparcie na wynajęcie mieszkania na 3 lata, np. w Warszawie można uzyskać dofinansowanie nawet w wysokości 3000 zł miesięcznie w pierwszy roku. W kolejnych latach warunkiem utrzymania wsparcia jest uzyskanie zatrudnienia. Oferta jest naprawdę bogata, ale potrzeba operatorów, którzy współpracują z rodziną i otoczeniem i to jest chyba najistotniejsze, problem nie leży w środkach finansowych i ilości form pomocy – przekonywał Krzysztof Kaca, Zastępca Dyrektora Departamentu ds. Polityki Regionalnej PFRON.

- Zgadzam się, że PFRON zmienił się diametralnie, nie ma porównania do tego co było 20 lat temu - jest bliżej ludzi, jest to kluczowe ramię finansujące działania organizacji pozarządowych wspierających osoby niepełnosprawne, projekty są bardzo przemyślane. Ogólnie jest coraz większa otwartość w urzędach, na poszukiwanie wyjścia sytuacji a nie problemów – dodał Stanisław Schubert.

Zatrudnienie osób z niepełnosprawnością na otwartym rynku pracy wspierane jest m.in. poprzez refundację wynagrodzeń (dopłata z PFRON do pensji zatrudnionej Osoby Niepełnosprawnej), dotacje dla pracodawców na utworzenie lub wyposażenie stanowiska pracy dla Osoby Niepełnosprawnej (wypłacane ze środków PFRON za pośrednictwem Powiatowych Urzędów Pracy) oraz refundacja składek na ubezpieczenie społeczne Osób Niepełnosprawnych prowadzących działalność gospodarczą i niepełnosprawnych rolników. Ponadto Zatrudnienie osób z niepełnosprawnością na chronionym rynku pracy wspierane jest poprzez dofinansowywanie tworzenia i późniejszej działalności Zakładów Aktywności Zawodowej oraz Zakładów Pracy Chronionej.

- Wsparcie powinno mieć charakter długofalowy, systemowy. Staramy się w PFRON wychodzić na przeciw tym oczekiwaniom tworząc projekty wieloletnie, dające większą stabilność. W tej chwili trwa nabór wniosków do 29 grudnia – finansowane są działania, które odpowiadają na wiele potrzeb, rehabilitacja, aktywność sportowa, aktywizacja zawodowa – mówił Kamil Bobek, Dyrektor Departamentu ds. Współpracy z Organizacjami Pozarządowymi PFRON

Bardzo ważna jest także synergia i współpraca interesariuszy. 

- Obecnie trwa także nabór do Forum Dialogu z Organizacjami Pozarządowymi PFRON – chcemy bowiem prowadzić stały dialog, i konstruować programy i inne działania PFRON tak, aby trafiały w potrzeby osób z niepełnosprawnościami i tworzyć stabilny system wsparcia – dodał Kamil Bobek.

- Filar zabezpieczenia społecznego to też ogromny pracodawca, zatrudniający 42 000 osób. Nasza strategia zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami opieka się o stopniowe kamienie milowe pozwalające dojść do 6% zatrudnienia osób niepełnosprawnych w ZUS. Obecnie wskaźnik zatrudnienia w całej służbie cywilnej wynosi ponad 4%. Ustawa o dostępności przyniosła duże zmiany. Kto jeszcze 10 lat temu wiedziałby co to jest pętla indukcyjna, czym są żółte pasy na schodach itp. Dzisiaj to jest już wiedza powszechna – mówił Krzysztof Czechowski, koordynator ds. dostępności, Zakład Ubezpieczeń Społecznych.

Jednostki samorządu terytorialnego są także coraz bardziej aktywne i tworzą nowe formy wsparcia i współpracy. – Dzięki współpracy z organizacjami pozarządowymi, mamy opiekunów i trenerów, pełne wsparcie potrzebne do prowadzenia osób z niepełnosprawnościami z sukcesem do zatrudnienia. W naszym mieście dużą rolę odgrywają formy ekonomii społecznej – mówiła Sylwia Bielawska, wiceprezydent Wałbrzycha – Mamy też świadomość, że już ok. 32% mieszkańców Polski stanowią osoby starsze, które także wymagają lepszej opieki i dedykowanych rozwiązań w zakresie dostępności.

Drugim dużym filarem finansowania inicjatyw na rzecz osób niepełnosprawnych są fundusze europejskie.

- Z funduszy europejskich w tym obszarze skorzystało już ponad 500 000 osób niepełnosprawnych, a ¼ z nich znajduje pracę. Nie zawsze jest to jednak praca stała. Bo dominuje projektowość zadań, które po zakończeniu rzadko przekładają się na rozwiązania systemowe. Dlatego uważam, że dyskusja wymaga zaangażowania decydentów najwyższych szczebli, którzy mają wpływ na kształtowanie polityki państwa – zaznaczył Przemysław Herman, z-ca Dyrektora Departamentu, Europejskiego Funduszu Społecznego, Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej.

- Realizując nasze projekty WŁĄCZAM-ON oraz ONI W PRACY podeszliśmy do tematu tak jakbyśmy chcieli sami zatrudniać pracowników, stąd nacisk na edukację, kursy podnoszące kompetencje, spersonalizowane i indywidualne szkolenia i porady, ułatwiające dostosowanie się do wymogów rynku pracy, w tym pracy zdalnej oraz oczywiście staże, które przygotowują przyszłych pracowników – dodała Iwona Pikosz.

O potrzebie wypracowania konkretnych rozwiązań i wejścia tematu na poziom dyskusji sejmowej mówił poseł Robert Obaz. – W parlamencie pracują różne zespoły, które mogą podjąć się debaty i poszukiwania rozwiązań na konkretne wyzwania osób niepełnosprawnych. Jako osoba niepełnosprawna, która sama przeszła ścieżkę poszukiwania zatrudnienia, wiem jak jest to ważne.

Dostępność to podstawa

Hasłem przewodnim drugiej części spotkania była DOSTĘPNOŚĆ. Aby integracja i aktywność w życiu społecznym osób z niepełnosprawnościami była bowiem możliwa świat dookoła musi być bardziej dostępny i otwarty - ułatwiać życie osobom z niepełnosprawnościami, a nie utrudniać. Mowa o takich kwestiach jak możliwości w miarę swobodnego poruszania się po mieście, dojazdach z terenów wiejskich, ułatwienia architektoniczne, dostęp i dostosowanie obiektów i przestrzeni rekreacyjnych, dostępność cyfrowa czy dostęp do rehabilitacji i terapii zajęciowej oraz opieki zdrowotnej.

- Dostępność powinniśmy mieć wszyscy z tyłu głowy, tworząc obiekty, projekty i inne rozwiązania organizacyjne i systemowe. Prowadząc audyty dostępności i bezpieczeństwa oraz procesy certyfikacji w kilku województwach w kraju musimy stwierdzić, że nie w Polsce chyba ani jednego budynku, który byłby w 100 % dostosowany do potrzeb osób niepełnosprawnych – mówiła Iwona Pikosz.

- To czy i na ile obiekty są dostosowane przekłada się na realne możliwości uzyskania pomocy, załatwienia spraw urzędowych, zrobienia zakupów, przez osoby z niepełnosprawnością, bez konieczności pomocy innych. Co ważne, kwestie dostępności poprawiają jakość życia każdego polskiego obywatela. – dodał Wojciech Kosarski.

Niewątpliwie proces dostosowania i dostępności powinien przyspieszać i być ważnym elementem polityki krajowej i regionalnej, aby Polska stała się krajem przyjaznym dla osób z niepełnosprawnościami. To inwestycja w przyszłość i rozwój ludzi i kraju.

- Przykładem nowych możliwości dla osób niepełnosprawnych może być otwarta w 2010 roku pierwsza wysokogórska trasa turystyczna w Karkonoszach, dedykowana osobom niepełnosprawnym, której budowę zainicjował KSON, przy wsparciu Urzędu Marszałkowskiego Województwa Dolnośląskiego, PFRON, Banku OchronyŚrodowiska oraz Karkonoskiego Parku Narodowego. Specjalna trasa z Kopy do Równi pod Śnieżką jest obecnie najczęściej uczęszczaną trasą turystyczną w Karkonoszach. Pokazuje to jednoznacznie, że to co dobre dla niepełnosprawnych jest także dobre dla nas wszystkich – spuentował Stanisław Schubert. Trasa uzyskała w tym roku tytuł Lidera Dostępności 2022 z rąk Prezydenta RP w kategorii dostępności przestrzennej i architektonicznej.

Okrągły stół zorganizowany przez KSON to pierwsze tego typu spotkanie, które otwiera cykl debat na temat potrzeb osób niepełnosprawnych i oczekiwanych rozwiązań. Kolejne spotkania będą poświęcone konkretnym wyzwaniom i aspektom aktywizacji oraz dostępności społecznej i zawodowej dla osób z niepełnosprawnościami.

W interesie nas wszystkich jest to, aby promować istniejące możliwości wsparcia oraz aby było ich jak najwięcej, aby osoby niepełnosprawne i ich opiekunowie byli jak najbardziej samodzielni, mieli lepszą jakość życia i aktywnie uczestniczyli w życiu społecznym, gospodarczym, kulturalnym czy politycznym.