Lęk przed nieproszonymi gośćmi

Chyba każdy zna osobę, która panicznie boi się pająków. Lęk przed nimi to arachnofobia i jest najpopularniejszą odmianą fobii spowodowanej ich obecnością. Szerszym zjawiskiem jest entomofobia (insektofobia), czyli ogólny lęk przed owadami. To problem aktualny przez cały rok, choć owady (insekty) pojawiają się w naszym otoczeniu z różnym nasileniem, związanym z ich cyklem i miejscami życia.

Arachnofobia, podobnie jak insektofobia, jest zaburzeniem lękowym, traktowanym jako fobia specyficzna. Oznacza to, że strach lub panika odczuwane są tylko w konkretnych sytuacjach, przy obcowaniu z konkretnymi przedmiotami/zwierzętami, a w tym przypadku wystarczy bliska obecność insektów. Fobie specyficzne traktowane są jako lęki irracjonalne, które negatywnie wpływają na funkcjonowanie doświadczających ich osób. Osoby te zazwyczaj są w pełni świadome irracjonalności lęku, jednak i tak nie mogą go opanować i zaczynają unikać sytuacji, w których mogą mieć kontakt z wywołującym lęk obiektem: przedmiotem, zwierzęciem lub sytuacją. 

- Strach to coś w pełni uzasadnionego, natomiast lęk będzie nieuzasadnioną reakcją na daną sytuację (np. myślenie: boję się pająka, bo na mnie skoczy i pogryzie).

Strach u ucznia to np. „boję się jedynki ze sprawdzianu, na który się nie nauczyłem”, a lęk jest zniekształconą formą strachu, zaburzeniem, fobią – mówi Marta Bogucka, psycholog z gabinetu Przystań po Wsparcie – Centrum Psychoterapii i Rozwoju w Warszawie.

Fobia to zaburzenie objawiające się nieproporcjonalnym, trwałym i bezpodstawnym lękiem pojawiającym się w trakcie kontaktu z przedmiotem/zwierzęciem/sytuacją. To reakcja nieadekwatna. Szacuje się, że na fobie specyficzne cierpi 5 proc. dzieci, 16 proc. 13–17-latków i około 3–5 proc. dorosłych, przy czym fobie specyficzne dzieli się na pięć typów:

• fobia przed zwierzętami (jak wspomniana insektofobia – przed owadami),
• fobia przed środowiskiem naturalnym, zjawiskami (np. przed burzą),
• fobia przed ranami (np. widokiem krwi lub zastrzykami),
• fobia sytuacyjna (np. przed lataniem samolotami, zamkniętymi przestrzeniami),
• inne fobie (np. przed wymiotami).

Fobie specyficzne 

Uczucie irracjonalnego lęku pochodzi zazwyczaj z okresu dzieciństwa, chociaż może pojawić się w każdym wieku. Do czynników powodujących rozwój fobii specyficznej zalicza się m.in. doświadczenia traumatyczne lub informacje wywołujące silny lęk. W odniesieniu do pająków lub insektów może być to nawet usłyszana przez dziecko informacja w mediach o ataku insektów na człowieka lub śmierci kogoś w wyniku ugryzienia nawet przez pojedynczego owada.

Zdarza się to rzadko, ale jednak, gdy ktoś jest uczulony na jad pszczoły lub osy. Dochodzi niekiedy do silnego wstrząsu anafilaktycznego, a w jego wyniku zatrzymania akcji serca i obrzęku mózgu.

Do czynników ryzyka rozwoju fobii specyficznych zalicza się m.in.: nadopiekuńczość rodziców, doświadczenia traumatyczne, doświadczanie znęcania się, a nawet czynniki genetyczne/rodzinne. Jeśli bowiem w rodzinie ktoś cierpi na arachnofobię, to istnieje większe ryzyko jej wystąpienia u członków tej rodziny.

- Istnieją różne teorie odnośnie do arachnofobii.Najczęściej powielane są kwestie środowiskowe – jeśli mama boi się pająka, to dziecko modeluje jej zachowanie i również boi się pająków – przyznaje psycholog Marta Bogucka.

Przyczyny

W przypadku arachnofobii wymienia się trzy podejścia tłumaczące rozwój fobii specyficznej: • psychoanalityczne – wpływ nieświadomych mechanizmów powstawania reakcji fobicznych na widok pająka, któremu chory przypisuje konkretne wyobrażenia: brud, kosmatość, czyli traktuje się go jako projekcję własnych skłonności analnych (w myśl podejścia psychoanalitycznego).

Strach przed pająkami może być także spowodowany przeżyciami z okresu edypalnego (fascynacji małego dziecka rodzicem przeciwnej płci); 

• behawiorystyczne – w myśl tej teorii człowiek kojarzy pająka z zagrożeniem, a więc zaczyna się bać. Rozwój strachu pochodzi z obserwacji otoczenia, np. rodzice bali się pająków, a dziecko ich naśladuje, ewentualnie na skutek straszenia dziecka pająkami przez rodziców; 
• ewolucjonistyczne – w myśl tej teorii człowiek nauczył się lęku przed pająkami i innymi robakami, aby przetrwać.

-  Arachnofobia powstaje, kiedy ludzie mają zniekształcony obraz pająka, dokładnie tak jak w zaburzeniach odżywiania. W przypadku arachnofobii pająk wydaje się groźniejszy, czyhający na nasze życie, podstępny (paranoiczne ataki lęku). Przypisujemy mu cechy, których on nie ma – mówi psycholog Marta Bogucka.

Objawy

Dzieli się je na fizyczne i emocjonalne, podobnie jak objawy każdej fobii. Do objawów fizycznych zaliczamy: kołatanie serca, zawroty głowy, drżenie rąk, dreszcze, nudności, suchość w ustach, trudności z oddychaniem, ucisk w klatce piersiowej. Do objawów emocjonalnych należą: strach, niepokój, świadomość irracjonalności lęku, potrzebę ucieczki, strach przed utratą kontroli nad sytuacją. U niektórych osób, które boją się pająków i innych owadów, mogą pojawić się koszmary nocne z udziałem insektów oraz unikanie miejsc, gdzie mogą być pająki, np. zaniechanie wycieczek do lasu, nad jezioro, do domku letniskowego, a także obsesyjne sprzątanie mieszkania i nadużywanie środków insektobójczych. 

Innsektofobia (entomofobia) to zdecydowanie poważniejsze zaburzenie niż sama arachnofobia (lęk przed pająkami) lub apifobia (lęk przed pszczołami), mirmeko

fobia (lęk przed mrówkami) czy lepidopterofobia (lęk przed motylami). Powoduje ono bowiem wystąpienie reakcji lękowej przy obcowaniu z jakimkolwiek owadem. Największy lęk i obrzydzenie wzbudza wielu nieproszonych i kłopotliwych gości pojawiających się w domach, jak: mole, karaluchy, prusaki, pluskwy, kołatki itp.

Pacjenci z problemem entomofobii częściej niż inni unikają wychodzenia nawet do parku, przebywania na wsi czy w lesie, spacerów po łące, gdzie aż roi się od różnego rodzaju małych stworzeń, dlatego warto podjąć leczenie i próbę przezwyciężenia lęku. Insektofobia nie zagraża życiu chorego, ale może znacząco utrudnić normalne funkcjonowanie, odpoczynek i kontakty międzyludzkie. 

Leczenie

Świadomość irracjonalności lęku jest bardzo ważna, bowiem dzięki temu pacjent zgłasza się na leczenie. Jedną ze zwyczajowych metod stosowanych przy leczeniu fobii specyficznych jest desensytyzacja (odwrażliwianie), czyli stopniowe zmniejszanie nadmiernej reakcji na obiekt wywołujący strach. 

- Metoda małych kroków, czyli desensytyzacja, to praca nad oswojeniem lęku. Na początku rozmawia się z pacjentem o pożyteczności pająków, ich dobrych stronach, pozytywnym obrazie świata insektów, potem przechodzi do oglądania zdjęć i zdobywania wiedzy naukowej. Zaczyna się budowanie pozytywnego obrazu insektów (że są pożyteczne, bo np. pająki usuwają komary, są pożywieniem dla jeży itd.). Psychoterapeuta neguje także pogląd, że owady są zagrożeniem dla ludzi, bo jest wręcz przeciwnie: gdyby nie świat owadów, ludzie nie mogliby żyć.Kolejnym krokiem jest oglądanie insektów w słoikach albo wizyta w zoo i oglądanie np. pająków w terrariach. Ostatnim etapem leczenia jest dotknięcie insekta . Jest to metoda poznawczo-behawioralna – pacjent poznaje na nowo i uczy się innego postrzegania pająków – mówi Marta Bogucka. 

- Lęki są szybko wyleczalne, stosowane terapie są krótkoterminowe. Nie można dokładnie określić, ile trwa leczenie, to kwestia indywidualna, ale na ogół około 3 miesięcy. Inną metodą jest terapia implozywna (szokowa), która polega na tym, że osobę chorą wystawia się na nagły kontakt z bodźcem wywołującym lęk, bez uprzedzenia i przygotowania. To metoda radykalna, ale skuteczna. Pacjent nie może przed tym uciec, ale jednocześnie sytuacja jest kontrolowana, nie może mu się stać krzywda. Po kilkakrotnej takiej ekspozycji reakcja lękowa powinna być coraz słabsza.

Pacjentom najczęściej zaleca się terapię w nurcie poznawczo-behawioralnym. Bardzo rzadko, ale nie jest to wykluczone w przypadku nasilonego lęku, należy udać się do psychiatry, który może zadecydować o wdrożeniu farmakoterapii. 

Artykuł pochodzi z numeru 4/2022 magazynu „Integracja”.

Zobacz, jak możesz otrzymać magazyn Integracja.

Sprawdź, jakie tematy poruszaliśmy w poprzednich numerach.