Mieszkalnictwo. RPO wskazuje wiele luk w programach na ten cel

Wiele osób skarży się na brak systemowego rozwiązania, które obejmie zarówno dopłaty do czynszu, jak i możliwość dofinansowania kosztów dostosowania mieszkania do potrzeb osoby z niepełnosprawnością. Takich dostępnych mieszkań musi być wystarczająco dużo i nie mogą być zbyt drogie. Wiele budynków nie spełnia wymogów projektowania uniwersalnego, a wprowadzenie odpowiednich zmian, zgodnie z indywidualnymi potrzebami mieszkańca, wymaga znacznych nakładów – twierdzi RPO, Marcin Wiącek.

Rzecznik praw obywatelskich Marcin Wiącek skierował się do Pawła Wdówika, pełnomocnika rządu ds. osób niepełnosprawnych ws. mieszkań dla osób z niepełnosprawnościami.

Skąd inicjatywa RPO?

RPO otrzymuje liczne skargi dotyczące wsparcia osób z niepełnosprawnościami w zakresie mieszkalnictwa. Skarżący podkreślają, że:

• jedynym rozwiązaniem kierowanym do osób z niepełnosprawnościami są centra opiekuńczo-mieszkalne, jednocześnie nie są adresowane do wszystkich osób z niepełnosprawnościami.
• brak działań kierowanych do osób opuszczających DPS-y i wynajmujących mieszkania,  dążących do życia w społeczności lokalnej.

Skarżący oczekują rozwiązania systemowego, które obejmie zarówno dopłaty do czynszu, jak i możliwość uzyskania dofinansowania kosztów dostosowania mieszkania do potrzeb osoby z niepełnosprawnością.

Dostępne mieszkania – zapis w prawie

Dostęp do mieszkań oznacza możliwość życia w społeczeństwie na równych zasadach z innymi osobami. Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych obejmuje zobowiązanie władz do zapewnienia osobom z niepełnosprawnościami dostępu do bezpiecznych i odpowiednich mieszkań, indywidualnie dostosowanych usług oraz obiektów i usług w społeczeństwie. Oprócz tego odpowiednie rozwiązania powinny również wpisywać się w założenia procesu de instytucjonalizacji, ukierunkowanego na prawo wyboru formy wspieranego zamieszkiwania.

Dostępne mieszkania zapewniające zakwaterowanie osobom niepełnosprawnym, niezależnie od tego, czy mieszkają one samotnie, czy z członkami rodziny – muszą być dostępne w wystarczającej liczbie w całym społeczeństwie oraz powinny być dostępne cenowo dla tych osób.

Co z programem „Mój dom”?

W 2019 r. zaprezentowano  dziesięciopunktowy plan wsparcia dla osób z niepełnosprawnościami. W jego ramach resort rodziny miał wprowadzić  pakiet trzech programów pn. „Mój dom”, których nadrzędnym celem jest zapewnienie odpowiednich warunków mieszkaniowych dla osób z niepełnosprawnościami.

Miały zostać uruchomione trzy programy dotyczące centrów opiekuńczo-mieszkalnych, budynków bez barier oraz mieszkań bez barier. W ramach ostatniego przewidziano dopłaty do czynszu oraz dofinansowanie kosztów dostosowania mieszkania do potrzeb osób z niepełnosprawnościami.

Odpowiednie programy zostały zaakceptowane w planie wsparcia na rok 2019 , jednak w kolejnych latach nie zostały ujęte w tego rodzaju planach. W ramach planu wsparcia 2021 został uwzględniony wyłącznie program dotyczący centrów opiekuńczo-mieszkalnych.

Mieszkalnictwo w Strategii na rzecz OzN 2021-2030

Zagadnienie mieszkalnictwa wspomaganego ujęto w Strategii na rzecz osób z niepełnosprawnościami na lata 2021-2030. Ujednoliconą formułę usług mieszkalnictwa mają stanowić mieszkania wspomagane dzielące się na typ treningowy (czasowy) oraz wspierany (docelowo na czas nieokreślony).

Wypracowane rozwiązania miały być przeznaczone dla osób z różnymi rodzajami niepełnosprawności (w tym intelektualnej, ruchowej i sprzężonej), osób z doświadczeniem kryzysu zdrowia psychicznego i osób starszych. Mieszkalnictwo wspomagane ma uwzględniać zróżnicowane potrzeby, w tym osób wymagających intensywnego wsparcia. Zgodnie ze Strategią odpowiednie działania mają zostać wdrożone do końca 2025 r.

Wprowadzone rozwiązania należy ocenić jednak jako niedoskonałe, gdyż możliwość korzystania ze wsparcia w mieszkaniu chronionym jest ograniczona czasowo, w związku z czym nie stanowi zaspokojenia potrzeb mieszkaniowych osób lub rodzin. Rozwiązania nie mają charakteru systemowego. Dostęp tej formy wsparcia jest ograniczony z uwagi na niewystarczające środki finansowe, czas ich udzielania oraz ograniczenia terytorialne, powiązane z aktywnością jednostki samorządowej.

Co z programem „Mieszkanie na start”?

1 stycznia 2019 r. Ministerstwo Rozwoju i Technologii uruchomiło program „Mieszkanie na start”, w którym zaproponowano bezzwrotne finansowe wsparcie wydatków z tytułu najmu mieszkania w formie dopłat pokrywających część czynszu najmu nowego mieszkania lub mieszkania oddanego do używania w wyniku działań rewitalizacyjnych.

Program ten jest skierowany do osób o umiarkowanych i niższych dochodach w utrzymaniu wynajmowanych mieszkań przez długi czas. 

Brakuje jednak rozwiązań, w ramach których można by uzyskać dopłaty do czynszu w mieszkaniach z rynku wtórnego. Z kolei możliwość dofinansowania z PFRON na likwidację barier architektonicznych nie obejmuje wszelkich barier istniejących w mieszkaniu, a pula środków przeznaczona na realizację tego zadania jest ograniczona. Z tych względów wielu zainteresowanych nie uzyskuje dofinansowania. 

W ramach ustawy z 20 lipca 2018 r. o pomocy państwa w ponoszeniu wydatków mieszkaniowych w pierwszych latach najmu mieszkania wprowadzono możliwość, aby rada gminy przyjęła dodatkowe kryteria pierwszeństwa w ramach naboru wniosków. Jednym z nich jest legitymowanie się orzeczeniem o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. Przedstawione rozwiązania są jednak dostępne przede wszystkim w dużych i średnich miastach, a wysokość czynszów może wykluczać z tej możliwości osoby najuboższe.

Rozwiązaniem kierowanym do osób o niskich dochodach jest z kolei możliwość uzyskania dodatku mieszkaniowego na podstawie ustawy z  21 czerwca 2001 r. o dodatkach mieszkaniowych. Poza kryterium dochodowym  wprowadzone w niej również ograniczenia powierzchni lokalu. Dodatek mieszkaniowy jest przyznawany na 6 miesięcy.

Problem barier

Wiele budynków nie spełnia wymogów projektowania uniwersalnego ani wymogu adaptabilności. Wówczas wprowadzenie odpowiednich zmian zgodnie z indywidualnymi potrzebami mieszkańca wymaga znacznych nakładów finansowych. Miał na to odpowiadać program „Mieszkanie bez barier”, który nie został jednak uruchomiony. Z kolei program „Mieszkanie na start” obejmuje wyłącznie dopłaty do czynszu i nie pozwala na uzyskanie dofinansowania na dostosowanie mieszkania do potrzeb osoby z niepełnosprawnością. Są one zróżnicowane, a konieczne działania nie mogą ograniczyć się jedynie do dostępności architektonicznej – w niektórych przypadkach niezbędne jest zamontowanie innych urządzeń, np. instalacji ostrzegawczych. 

Z uwagi na brak możliwości uzyskania dofinansowania na dostosowanie mieszkania do potrzeb osoby z niepełnosprawnością, program „Mieszkanie na start” nie odpowiada na zgłaszane Rzecznikowi potrzeby. Słusznym kierunkiem wydaje się zatem dążenie do zapewnienia jak największej dostępności mieszkań wspomaganych, gdzie poza ich dostosowaniem architektonicznym możliwe jest uzyskanie wsparcia asystenckiego. 

Program „Samodzielność-Aktywność-Mobilność!” też nie dla wszystkich

RPO z satysfakcją odnotował, że 9 maja 2022 r. ogłoszono, iż Rada Nadzorcza PFRON zatwierdziła program „Samodzielność-Aktywność-Mobilność!” Wspomagane Społeczności Mieszkaniowe, który jest adresowany m.in. do organizacji pozarządowych. W ramach pakietu „Samodzielność-Aktywność-Mobilność!” planowane jest uruchomienie dwóch programów „Mieszkanie dla absolwenta” oraz „Dostępne mieszkanie”.

Choć wydaje się, że  rozwiązania te odpowiadają na wiele zgłaszanych Rzecznikowi postulatów, to nie są one adresowane do wszystkich osób z niepełnosprawnościami – są one przeznaczone wyłącznie dla osób legitymujących się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności oraz w przypadku osób z niepełnosprawnością słuchu – orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności. 

Obawy Rzecznika budzi również, że ze wsparcia w likwidacji barier istniejących w mieszkaniu wyłączone są dodatkowo osoby, które w momencie składania wniosku ukończyły 65. rok życia. 

Wprowadzone kryteria odbiegają zatem od założeń zaprezentowanych w Strategii. Z uwagi na projektowy, a nie systemowy, charakter tych rozwiązań, dostęp do tej formy wsparcia może okazać się utrudniony. Programy w ramach pakietu „Samodzielność-Aktywność-Mobilność!” powinny być zatem  jedynie rozwiązaniem przejściowym przed wdrożeniem rozwiązań systemowych.

Marcin Wiącek prosi Pawła Wdówika o wyjaśnienie, z jakich powodów zrezygnowano z dalszych działań w ramach programu „Mieszkanie bez barier” i czy w jego miejsce zaproponowano inne rozwiązania. Zwraca się też o  stanowisko w sprawie opracowania projektu ustawy o mieszkalnictwie wspomaganym.