Nie wstydź się jąkania

Ty i ja. Jesteśmy częścią społeczeństwa, żyjemy obok siebie, nie różnimy się zbytnio. Kiedy jednak zaczynam mówić - zauważasz, że jestem inna. Z politowaniem patrzysz, jak próbuję przebrnąć przez kolejne słowo... Czasem nawet próbujesz pomóc, udając, że nie dostrzegasz mojego jąkania. 

Mamo, ta pani nie umie mówić - powiedział pewien mały chłopiec, słysząc, jak rozmawiam z koleżanką. Jąkanie jest wstydliwe. Najchętniej ukrylibyśmy tę przypadłość przed całym światem. Czy to nie dziwne? Dlaczego dla większości ludzi mówienie jest rzeczą naturalną, a u innych - budzi lęk i sprawia im ogromną trudność? Światowa Organizacja Zdrowia określa jąkanie jako "zaburzenie rytmu i płynności mówienia, które powoduje niezdolność wyartykułowania zamierzonej wypowiedzi wskutek mimowolnego, powtarzającego się przedłużania lub przerywania brzmienia wymawianych dźwięków" (K. Szamburski, Patomechanizm powstawania jąkania rozwojowego - propozycja powiązania jąkania z lękiem).

Wielu logopedów traktuje jąkanie jako nerwicę bądź jeden z jej objawów. Inni określają je jako zaburzenie komunikacji słownej, a nawet wyuczone zachowanie werbalne. Objawami jąkania są powtórzenia sylab, zwrotów bądź całych zdań, przedłużanie dźwięków, trudności z wypowiedzeniem danej litery czy wyrazu (bloki), przerywanie słów, skandowanie. Czasem zaburzeniu temu towarzyszą także mimowolne skurcze mięśni (tiki) oraz dodatkowe ruchy kończyn bądź głowy (współruchy). Niektórzy terapeuci uważają jąkanie za zaburzenie objawiające się nie tylko niepłynnością mowy, ale także nieprawidłowościami w funkcjonowaniu psychospołecznym.  - Uważam, że jąkanie to zaburzenie emocjonalne. Każdy z nas jąka się w różnych sytuacjach - jedni mają do tego większą, a inni mniejszą skłonność - stwierdza Krzysztof Szamburski, psycholog-logopeda zajmujący się terapią osób jąkających się.

Jąkanie uznaje się za niepełnosprawność. Może być ono przeszkodą w zdobyciu satysfakcjonującej pracy czy wręcz uniemożliwiać wykonywanie niektórych zawodów. Utrudnia też nawiązywanie kontaktów społecznych, a tym samym obniża jakość życia. Rodzice dzieci jąkających się mogą otrzymywać zasiłek pielęgnacyjny, przyznawany na podstawie orzeczenia o stopniu niepełnosprawności.

Mechanizmy powstawania i terapia

Istnieje wiele teorii wyjaśniających mechanizm powstawania jąkania. Właściwie wszystkie zwracają uwagę na to, że nie można wskazać jednej przyczyny niepłynności mowy, gdyż składa się na nią wiele różnych czynników. Naukowcy zaliczają do nich predyspozycje genetyczne, opóźnienie rozwoju mowy bądź nieprawidłową budowę aparatu artykulacyjnego, a nawet ogólną niesprawność motoryczną. Niektórzy jako przyczynę wskazują wrażliwy układ nerwowy, który może być podatny na niekorzystne działanie czynników zewnętrznych. Osobną grupę stanowią czynniki emocjonalne, takie jak silny przestrach, długotrwały niepokój czy zmiana środowiska. Zauważa się też związek między występowaniem jąkania a leworęcznością, szczególnie u dzieci przestawianych na posługiwanie się prawą ręką. Terapia jąkania jest trudna. Uzyskane efekty często mają charakter tymczasowy, a niepłynność może powracać z jeszcze większym nasileniem. Przyczyny tych wahań są trudne do ustalenia.

 - Wydaje się, że główną przyczyną takiego stanu rzeczy jest zarówno spektakularność samego zaburzenia (jąkanie znacznie zaburza komunikację między osobą a otoczeniem), jak i zbyt mała wiedza na temat mechanizmu powstawania tego rodzaju niepłynności mówienia. Dotyczy to fizjologii zjawiska, jego uwarunkowań emocjonalnych i społecznych - mówi Krzysztof Szamburski, psycholog-logopeda ze Specjalistycznej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej "TOP" W przypadku małych dzieci, kiedy jąkanie jest często mylone z rozwojową niepłynnością mowy, ważne jest jak najwcześniejsze skonsultowanie się z logopedą, co zwiększa szansę na poprawę mowy dziecka. 

Metody terapeutyczne

Różnorodność metod terapeutycznych pozwala na optymalne dobranie metody do indywidualnych potrzeb osoby jąkającej się. Oto niektóre z nich:

Metoda rytmicznego mówienia - polega na mówieniu z narzuconym rytmem, który może być podawany przez wyklaskiwanie bądź przy użyciu metronomu (przyrządu służącego do dokładnego określania tempa).

Metoda zwolnienia tempa mówienia - polega na przeciąganiu elementów wypowiedzi, np. samogłosek. Tempo mowy jest wolniejsze, a wypowiedź bardziej melodyczna. Spowolnieniu tempa mowy służy także echokorektor - urządzenie, dzięki któremu pacjent może mówić z własnym echem.

Metoda wsparcia gestykulacyjnego - polega na stosowaniu podczas wypowiedzi różnego rodzaju gestów, np. płynnego ruchu ręki bądź nogi, wyznaczających kolejną frazę wypowiedzi.

Metoda Van Ripera - jej istotą jest świadome jąkanie ze zmniejszoną niepłynnością. Zaleca się, aby jąkający analizowali każdy przejaw niepłynności i próbowali mówić inaczej. Twórca metody zachęcał, by pacjent mówił jeszcze bardziej niepłynnie niż dotychczas, przynajmniej na początku terapii. Jego zdaniem, aby pozbyć się jąkania, należy je poznać, uodpornić się na nie, zmienić zachowanie i je utrwalić. 

- Osoby jąkające najczęściej skarżą się na: lęk przed mówieniem, brak pewności siebie, nieśmiałość, niepokój, niewiarę we własne możliwości, brak asertywności, nieumiejętność nawiązywania kontaktów z innymi. Psychoterapeuta mógłby pomóc w przezwyciężeniu tych problemów. Niestety, w Polsce wciąż zbyt mało psychologów zajmuje się terapią osób jąkających. Najczęściej odsyłają pacjentów do logopedów - mówi Agnieszka Nowak ze Specjalistycznej Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej "TOP".
Ważne są zarówno indywidualne spotkania terapeutyczne, jak i spotkania samopomocowych grup wsparcia. Grupy takie działają w ramach Klubów "J", będących oddziałami Polskiego Związku Jąkających się. Kluby takie są m.in. w Gdańsku, Katowicach, Suwałkach, Wrocławiu i Warszawie. PZJ należy do Europejskiej Ligi Związków Jąkających się (ELSA), jest także członkiem Światowego Stowarzyszenia Jąkających się (ISA). Podczas takich spotkań jąkający dzielą się swoimi doświadczeniami i sposobami radzenia sobie w konkretnych sytuacjach i wspólnie szukają rozwiązań pojawiających się problemów. Doskonałą formą terapii są również obozy terapeutyczne.

Wielu specjalistów a także osoby jąkające się zgodnie twierdzą, że największe efekty przynosi terapia łącząca elementy psychoterapii i logopedii.  

Jak radzę sobie z jąkaniem...
Najtrudniejsze jest zawsze przełamanie strachu, może nawet wstydu przed tym, że mówiąc, mogę się zająknąć. Co mi z tego, że nie powiem, bo się wstydzę? W ten sposób niczego nie osiągnę. Nieważne, czy to będą zakupy, czy telefon do dziewczyny, czy rozmowa o pracę. Jeżeli powiem coś, jąkając się, mam szansę osiągnąć to, co chcę, natomiast jeżeli nie powiem nic, to takiej szansy nie mam. Jąkanie można trochę porównać do braku dobrego wzroku. Sytuacja jest podobna, bo jeden słabiej mówi, a drugi słabiej widzi - lecz ani jedno, ani drugie nie powinno być powodem do wstydu.  Najbardziej popularnym sposobem na niedowidzenie jest pójście do lekarza, zbadanie wzroku i np. założenie odpowiednich okularów.  To samo można zastosować przy jąkaniu. Trzeba pójść do logopedy, wspólnie z nim znaleźć takie "okulary" na niepłynność i po prostu zacząć mówić w tych "okularach". Nadal będzie mi się mówiło trudniej, ale będę mówił, dając sobie szansę na normalne życie. Trzeba po prostu cały czas mówić - nawet jąkając się, bo tylko wtedy mam szansę znajdować coraz lepsze sposoby na niepłynność. I być może z czasem zacznę jąkać się zupełnie płynnie.
Paweł 

Sprzęt pomocniczy

W terapii jąkania wykorzystuje się rozmaite urządzenia elektroniczne. Oto niektóre z nich: 

Cyfrowy korektor mowy - wykorzystuje dwa sposoby upłynniania mowy: jej opóźnienie (mówiący słyszy w słuchawkach echo swoich słów) i transpozycję widma mowy, która powoduje, że osoba jąkająca się słyszy swój głos podwyższony lub obniżony. Równoczesne stosowanie tych metod pozwala na uzyskanie wymiernych efektów. Korektor wyposażony jest w mikrofon odbierający sygnał mowy oraz słuchawki wkładane do uszu. Urządzenie ma tę zaletę, że za jego pomocą można ćwiczyć płynną mowę nieustannie, nawet w normalnych sytuacjach życiowych. Dzięki małym wymiarom i niewielkiej wadze oraz zasilaniu bateryjnemu korektor pozwala na użytkowanie w warunkach naturalnych (może być noszony przez pacjenta w kieszeni). Obecnie jest dostępny także w wersji zminiaturyzowanej, którą opracowali naukowcy z Politechniki Gdańskiej we współpracy z pracownikami kanadyjskiego Dalhousie University. Więcej informacji na temat korektora można uzyskać na stronach internetowych: www.sprawynauki.waw.pl/?section=article&art_id=538 oraz www. ichs.pl/2718.dhtml 

Komputerowy echokorektor - istotą tego programu jest mówienie w sposób zsynchronizowany z własnym opóźnionym echem. Praca przy użyciu komputerowego korektora polega na wypowiadaniu słów i zdań do mikrofonu. Komputer w odpowiedni sposób przetwarza dźwięk z mikrofonu i wysyła go do słuchawek ćwiczącego. Osoba jąkająca się słyszy własny, ale opóźniony głos. Korektor może być używany zarówno przez dzieci, jak i dorosłych. Urządzenie to pozwala na sprawdzenie różnych metod korekcji mowy przy użyciu komputera PC z zainstalowaną kartą dźwiękową, mikrofonem i słuchawkami. Na stronie portalu medycznego (www.telezdrowie.pl) znajduje się wersja testowa programu, która pozwala na zapoznanie się z nim, umożliwiając pięć uruchomień komputerowego korektora. 

Masker - to aparat umożliwiający diagnostykę jąkania, wykorzystywany także w jego terapii. Zastosowanie tego urządzenia polega na zagłuszaniu osoby jąkającej się w czasie mówienia sygnałem o częstotliwości pokrywającej się z tonem krtaniowym. Dzięki niemu pacjent nie koncentruje się nadmiernie na swojej wymowie, ma większą pewność siebie i stopniowo zmniejsza się u niego liczba symptomów jąkania. Obecnie nie produkuje się samodzielnych maskerów, są one częścią wielofunkcyjnych aparatów. 

Metronom - to urządzenie wykorzystywane do mówienia rytmicznego. Sygnalizuje rytm wypowiedzi w czterech różnych zakresach: drogą słuchową (za pomocą impulsu dźwiękowego), wzrokową (za pomocą impulsu świetlnego), czuciową (za pomocą impulsu dotykowego) lub drogą łączenia tych impulsów. Podawane są one w równych odstępach czasu, dostosowanych do indywidualnych potrzeb osoby jąkającej się. Aparaty te są powszechnie stosowane w gabinetach logopedycznych, ale można też swobodnie posługiwać się nimi w domu. Nowością jest miniaturowy metronom wkładany bezpośrednio do ucha i doskonale do niego pasujący. Jest nieco większy od słuchawki, a jego sygnał słyszy tylko użytkownik. 6 listopada 1998 roku Minister Zdrowia i Opieki Społecznej wydał Rozporządzenie w sprawie szczegółowego wykazu przedmiotów ortopedycznych, środków pomocniczych i leczniczych środków technicznych oraz wysokości udziału własnego ubezpieczonego w cenie ich nabycia (Dz. U. Nr 140, poz. 912). Niestety, żaden sprzęt wspomagający rehabilitację osób jąkających się nie został w nim uwzględniony.

Jak radzę sobie z jąkaniem...
Dla mnie jąkanie było tragedią do czasu, kiedy skończyłam 15 lat. Wtedy poszłam do liceum i po raz pierwszy pojechałam na obóz terapeutyczny dla osób jąkających się. To był przełom. Wreszcie znalazłam się wśród osób, które mnie rozumiały, odkryłam, że też mogę być lubiana, zdobyłam przyjaciół i pewność siebie. W ciągu ostatnich lat było naprawdę dobrze. Studiowałam na dwóch kierunkach, miałam dużo znajomych, czułam się bezpiecznie. Jąkanie przeszkadzało mi w codziennym życiu, przestało jednak być najważniejszą w nim sprawą. Osoby jąkające mają często tendencję do unikania niektórych sytuacji, szukania bezpiecznych miejsc, gdzie ich jąkanie nie będzie stanowiło problemu. Na podstawie własnych doświadczeń, mogę powiedzieć, że nie wolno tak robić - jąkanie bowiem nie może przeszkodzić w realizowaniu marzeń, nie może stanowić tarczy, za którą się chowamy. To co zmieniło się w moim myśleniu o sobie w ciągu ostatnich 10 lat, to fakt, że kiedyś definiowałam siebie przede wszystkim jako osobę jąkającą się, teraz wymieniam mnóstwo innych cech, jąkanie czasami nie pojawia się wcale i myślę, że to jest mój sukces.
Dagmara 

Jak radzę sobie z jąkaniem...
Na terapię chodzę od wielu, wielu lat. Daję rady innym, bo czuję się doświadczona i obyta w tym temacie. Jednak nie potrafię pomóc sobie. Łatwo dawać rady, trudniej samemu je respektować. Zbyt łatwo się poddaję. Może za szybko zaczęłam stosować zasadę - "pokochaj siebie taką, jaką jesteś"? I kocham.  Mimo że nienawidzę swojego jąkania, tego męczenia się przy większości wypowiedzi, to jednak z drugiej strony je kocham. Bo jest częścią mnie. Istnieje przekonanie, że gdyby nie ten problem, bylibyśmy innymi ludźmi.  I ja w to wierzę. Więc podnoszę głowę do góry za każdym razem, bo wiem, że jestem wartościową osobą.
Elwira

Zachęcamy do lektury

- Bochniarz A., Nie tylko o jąkaniu, Oficyna Wydawnicza "Vocatio", Warszawa 1997.
- Byrne R., Pomówmy o zacinaniu, PZWL, Warszawa 1989.
- Demel G., Elementy logopedii, WSiP, Warszawa1979.
- Kaczmarek L., Nasze dziecko uczy się mowy, Wydawnictwo Lubelskie, Lublin 1977. 
- Kostecka W., Dziecko i jąkanie: poradnik dla rodziców, nauczycieli i logopedów, PTL, Lublin 2000.
- Mitrinowicz A., Jąkanie. Przyczyny i leczenie, PZWL, Warszawa 1952.
- Tarkowski Z., Jąkanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999.
- Tarkowski Z., Jąkanie wczesno-dziecięce, WSiP, Warszawa 1992.   

Ciekawe linki:
www.lfoon.lublin.pl/~ostoja (Ogólnopolskie Stowarzyszenie Osób Jąkających się)
www.ichs.pl (Międzynarodowe Centrum Słuchu i Mowy)
www.ifps.org.pl (Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu)
www.logopedia.umcs.lublin.pl (Polskie Towarzystwo Logopedyczne)
www.logopeda.org.pl/ (Polski Związek Logopedów)
www.telezdrowie.pl (telemedyczne systemy diagnostyczno-rehabilitacyjne) 

Gdzie udać się po pomoc?
- Poradnie Psychologiczno-Pedagogiczne
- Poradnie Zdrowia Psychicznego
- Gabinety logopedyczne w przedszkolach, szkołach, przy placówkach służby zdrowia
- Międzynarodowe Centrum Słuchu i Mowy,  ul. Mokra 17, Kajetany k.Warszawy,  05-830 Nadarzyn, tel.: 022 356 03 66
- Ogólnopolskie Stowarzyszenie Osób Jąkających się,  ul. Głuska 138; 20-380 Lublin
- Polski Związek Osób Jąkających się, ul. Dunajewskiego 6/21,  31-133 Kraków, tel./faks: 012 422 10 59
- Instytut Fizjologii i Patologii Słuchu, 01-943 Warszawa, ul. Pstrowskiego, tel./faks: 022 835 52 14 

Opracowanie: Ewelina Domel
Ilustracje: Monika Duliasz

Oprac. na podstawie artykułu "Aparaty i urządzenia elektroniczne wykorzystywane w diagnozie i terapii jąkania" M. Mieszkowicz (odn-plock.edu.pl/prv/logopeda/zaburzenia/ instrumentarium/jakanie/jakanie.html) oraz publikacji Jąkanie Z. Tarkowskiego,  Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1999