Uraz na wakacjach. Jak pomóc?

Wakacyjna radość z odpoczynku od codziennych obowiązków objawia się m.in. częstszą aktywnością fizyczną. W wolnych chwilach pływamy, jeździmy na rowerze, biegamy, spacerujemy. Nic dziwnego, że latem urazy zdarzają się częściej niż w innych porach roku.

Uraz powoduje, że w organizmie dochodzi do uszkodzeń narządów, tkanek i komórek. W trakcie wakacji najczęściej doznajemy urazów mechanicznych, wśród których są stłuczenia, złamania, skręcenia i zwichnięcia.

Jak rozpoznać uraz?

1. Stłuczenia to urazy, których nietrudno się nabawić, np. uderzając kolanem o stół lub zahaczając małym palcem o mebel w drodze do toalety. Stłuczenie powoduje uszkodzenia tkanek miękkich (tkanki mięśniowej i tkanki podskórnej), okostnej i stawów okołotkankowych, ale nigdy nie dochodzi na jego skutek do przerwania skóry.

Osoba, która doznała stłuczenia, odczuwa ból, zwłaszcza przy próbach poruszania. Nierzadko też pojawia się obrzęk, krwiak i siniak. Staw poddany urazowi może ulec zniekształceniu, a jego ruchomość – ograniczeniu. W miejscu stłuczenia odczuwa się ciepło.

2. Skręcenie powstaje na skutek urazu, podczas którego doszło do przekroczenia fizjologicznego zakresu ruchu w stawie. Uraz ten powoduje uszkodzenia struktur okołostawowych i wewnątrzstawowych. Do skręcenia dochodzi w wyniku ruchu, który można określić jako nienaturalny, nieprawidłowy, np. podczas biegu, gdy „źle” postawi się stopę, a ona wykręci się w bok.

Skręcenie objawia się bólem w miejscu urazu, ograniczeniem ruchomości tego miejsca, obrzękiem, krwiakiem i ociepleniem tkanek. Cechą odróżniającą skręcenie od innych urazów jest to, że przemieszczenie powierzchni stawowych względem siebie jest chwilowe, a następnie staw samoistnie wraca na miejsce, powodując uszkodzenia najbliższych tkanek.

3. Zwichnięcie to uszkodzenie stawu i znaczne naciągnięcie lub rozerwanie torebki stawowej. Podczas zwichnięcia dochodzi do utraty fizjologicznej ciągłości powierzchni stawowych kości tworzących staw.

Objawem zwichnięcia jest ból – mocniejszy niż przy skręceniu. Podczas skręcenia następuje naciągnięcie lub zerwanie więzadeł, jednak powierzchnie stawowe tworzące staw nie tracą ze sobą kontaktu. W przypadku zwichnięcia jest inaczej – kontakt zostaje utracony, dopóki zwichnięcie nie zostanie nastawione (nie należy nastawiać go samodzielnie!). Ponadto obrys stawu zostaje zniekształcony, a ruchomość czynna (gdy próbuje się samemu wykonać ruch) lub bierna (gdy ktoś próbuje wykonać ruch zwichniętej kończyny) jest ograniczona bądź powoduje ból. Uszkodzona kończyna jest niefizjologicznie ustawiona, w miejscu urazu pojawią się krwiak i obrzęk.

4. Złamanie prowadzi do uszkodzenia tkanki kostnej. Podczas złamania dochodzi do całkowitego przerwania ciągłości kości lub jej części, ponieważ na kość działa siła większa, niż kość jest w stanie wytrzymać. Złamania dzielą się na otwarte (gdy kość przebija skórę) i zamknięte (gdy skóra i tkanki pozostają nienaruszone).

Złamaniu towarzyszy silny ból, który nie ustaje, a także obrzęki, krwiaki i siniaki. Kończyna poddana temu urazowi jest zniekształcona, nienaturalnie ułożona. Przy złamaniu otwartym z kończyny nierzadko leci krew, ze skóry mogą wystawać odłamki kości. Poszkodowana osoba nie może ruszyć kończyną, odczuwa mrowienie lub w ogóle traci czucie, poniżej miejsca urazu zanika tętno. Skóra staje się bardzo blada bądź sina.

fot. sxc.hu

Czas na reakcję

Udanie się do specjalisty po doznaniu urazu np. na wakacjach nie zawsze jest możliwe od razu, dlatego warto, zwłaszcza w przypadku mniejszych, niegroźnych urazów takich jak stłuczenia, zastosować pierwszą pomoc. Jeśli jednak w ciągu kilku dni nie przyniesie ona efektów, należy skonsultować się z lekarzem. Pilna konsultacja lekarska i szybka interwencja są konieczne u osób, które doznały złamania, zwichnięcia lub skręcenia z uszkodzeniem więzadeł lub oderwaniem fragmentu kości.

Urazy, a zwłaszcza złamania, wymagają dokładnej diagnostyki. Warto starannie wybrać specjalistę, który ją szczegółowo przeprowadzi. Wykona nie tylko RTG, ale i USG, a w niektórych przypadkach także tomografię komputerową.

W przypadku skręcenia czy zwichnięcia nie należy wzywać pogotowia, lecz zastosować pierwszą pomoc i umówić się na wizytę u specjalisty. Inaczej ze złamaniami – złamanie zamknięte wymaga wezwania pogotowia tylko wtedy, gdy doszło do niego w obrębie kręgosłupa lub miednicy i w przypadku, gdy poszkodowany nie może się poruszać samodzielnie. Wskazanie do wezwania pogotowia zawsze stanowi złamanie otwarte.

Pierwsza pomoc

Pierwsza pomoc przy urazach nie należy do najłatwiejszych. Wszystko przez mnogość urazów i miejsc, w których mogą występować. Różne metody mogą się też wykazywać mniejszą bądź większą skutecznością.

W 1978 r. sformułowano protokół o nazwie RICE, niedługo potem kolejny – PRICE. Miały w łatwy do zapamiętania sposób wyjaśniać, na czym polega pierwsza pomoc przy urazach. Angielskie PRICE, czyli po polsku cena, to skrót pochodzący od pierwszych liter słów nazywających proste czynności, które należy wykonać od 24 do 72 godzin po doznaniu urazu:

• P to Protection – Ochrona,
• R to Rest – Odpoczynek,
• I to Ice – Ochłodzenie,
• C to Compression – Ucisk,
• E to Elevation – Uniesienie.

W ciągu kolejnych lat doświadczeń ortopedzi i fizjoterapeuci stwierdzili, że protokół ten – choć właściwy w większości założeń – nie każdemu pacjentowi może pomóc i wymaga pewnych modyfikacji. Dlatego w 2011 r. wprowadzono protokół POLICE, czyli policja.

fot. Enrique Zafra/Pexels

Warto przyjrzeć się konkretnym literkom w protokole PRICE i zmianom wprowadzonym przez POLICE, by wiedzieć, jak zastosować pierwszą pomoc w razie urazów:

• P (Protection) – Ochrona

Występuje w obu protokołach, więc jej zastosowanie nie budzi wątpliwości. Ochrona miejsca urazu polega na jego odciążeniu, np. za pomocą kul, temblaków, tapingu. Dzięki temu uszkodzone tkanki będą się lepiej goić, a istniejące już patologiczne zmiany nie ulegną pogłębieniu.

• R (Rest) – Odpoczynek

Regenerację wspomaga odpoczynek, pozwalający na niezakłócony przebieg procesu usuwania tkanek uszkodzonych i zastępowania ich nowymi. Ruch to dla tkanki dodatkowa praca, więc lepiej jej tego nie fundować.

• OL (Optimal Loading) – Optymalne Obciążenie

Tak przynajmniej twierdzono początkowo, jednak dzisiaj fizjoterapeuci, jak wskazuje m.in. połączenie liter OL (Optimal Loading – Optymalne Obciążenie) w protokole POLICE, skłaniają się ku temu, by całkowicie z ruchu nie rezygnować. Ruch stawu z obciążeniem, o ile oczywiście nie powoduje silnego bólu, pomaga stymulować mięśnie i więzadła do pracy, zapobiega też zwiększaniu się obrzęku. Łatwiej bowiem ćwiczyć w późniejszej fizjoterapii z pacjentem, u którego została zachowana prawidłowa ruchomość, niż z osobą, u której miejsce urazu cały czas pozostawało w bezruchu. Wykonywanie gwałtownych ruchów i forsowanie się są jednak zdecydowanie niewskazane. Obciążanie i wykonywanie ruchów nie jest wskazane w przypadku złamania.

• I (Ice) – Ochłodzenie

Oba protokoły mówią, że z ochłodzeniem nie należy przesadzać. Zbyt długie przykładanie lodu do miejsca urazu powoduje zmniejszenie przewodności nerwowej i siły mięśnia oraz powiększenie naczyń krwionośnych. Okłady z lodu powinny być 7–8-minutowe (najlepiej zawinąć lód w bawełnianą szmatkę, nie kłaść go bezpośrednio na skórę), należy je wykonywać co 3-4 godziny. Dzięki zastosowaniu ochłodzenia ograniczona zostanie odpowiedź stanu zapalnego, a przyspieszony proces gojenia – ochłodzenie spowoduje szybsze dostarczanie tlenu do tkanek. Należy stosować takie rodzaje chłodziwa, które nie obniżą temperatury tkanki poniżej 18˚C.

• C (Compression) – Ucisk

Do wykonania ucisku najlepiej posłużą bandaż elastyczny bądź opaska uciskowa. Trzeba uważać, by nie zawiązać ich zbyt mocno, aby nie zakłócić przepływu krwi, ale też wystarczająco silnie, by uniemożliwić poruszanie kończyną. Zawiązywanie bandaża należy zacząć około 10 cm pod miejscem urazu i kierować się w stronę serca. Dzięki zastosowaniu ucisku można ograniczyć obrzęk w miejscu urazu.

• E (Elevation) – Uniesienie

Uniesienie będzie pomocne tylko przy urazach kończyn. Polega na umiejscowieniu np. nogi czy łokcia powyżej poziomu serca, co pomaga zmniejszyć opuchliznę po urazie i obniżyć ciśnienie krwi w uszkodzonej tkance.

Zdaniem eksperta

Dr Agnieszka Stępień, prezes Stowarzyszenia Fizjoterapia Polska, Katedra Fizjoterapii Wydziału Rehabilitacji AWF w Warszawie, założycielka CRF Orthos

Istotną częścią leczenia po przebytym urazie jest fizjoterapia. W przypadku mniejszych urazów ważne jest wczesne wprowadzenie ruchu i obciążenia. Po urazach, w których doszło do przerwania ciągłości tkanek, a zwłaszcza uszkodzenia więzadeł i kości, po okresie unieruchomienia konieczne jest wprowadzenie ćwiczeń, których celem jest odzyskanie zakresów ruchu, zmniejszenie obrzęku, zwiększenie siły mięśni czy poprawa czucia głębokiego. Niezmiernie ważna jest także analiza ruchów wykonywanych przez osobę, która doznała urazu, bowiem niewielkie uszkodzenie tkanek może spowodować trwałe zmiany w sposobie poruszania się. Przypadkowe skręcenie stawu skokowego lub uraz więzadeł stawu kolanowego, które przydarzy się podczas wakacyjnego meczu siatkówki, może na stałe zmienić jakość chodzenia, a z czasem stać się przyczyną dolegliwości bólowych w innych częściach ciała. Warto więc uważać podczas wakacyjnych aktywności, nie obciążać nadmiernie ciała, a w razie potrzeby nie wahać się i korzystać z konsultacji lekarzy i fizjoterapeutów.

Partnerem cyklu poradników jest

Artykuł pochodzi z numeru 3/2020 magazynu „Integracja”.

Zobacz, jak możesz otrzymać magazyn Integracja.

Sprawdź, jakie tematy poruszaliśmy w poprzednich numerach (w dostępnych PDF-ach).