Powrót  
Rozdział 3. Działania Unii Europejskiej na rzecz osób niepełnosprawnych
1. Walka z dyskryminacją
W Unii Europejskiej zakazana jest wszelka dyskryminacja osób niepełnosprawnych. Pierwszym krokiem tworzenia powszechnego prawa zakazującego dyskryminacji osób niepełnosprawnych we wszystkich dziedzinach życia jest zakaz dyskryminacji w zatrudnieniu (wprowadzony na mocy dyrektywy Rady (2000/78/WE) z 27 listopada 2000 roku). W latach 2001-2006 prowadzony jest także "Wspólnotowy program zwalczania dyskryminacji" , który ma wspierać wszelkie inicjatywy mające na celu walkę z dyskryminacją różnych grup społecznych, także osób niepełnosprawnych. Polska planuje przystąpienie do programu w 2003 roku.
Niezależnie od działań podejmowanych na poziomie Unii Europejskiej państwa członkowskie starają się tworzyć własne ustawodawstwo przeciwdziałające dyskryminacji. Najbardziej znaną europejską ustawą w tym zakresie jest ustawa o przeciwdziałaniu dyskryminacji z powodu niepełnosprawności (Disability Discrimination Act-DDA), przyjęta w 1995 roku w Wielkiej Brytanii. Podobne ustawy przyjęła także Irlandia, Szwecja i Niemcy, a w Holandii i Hiszpanii trwają obecnie prace legislacyjne.
2. Zatrudnienie wolne od dyskryminacji
Nie można odmówić człowiekowi przyjęcia do pracy tylko dlatego, że jest niepełnosprawny.
Państwa członkowskie są zobowiązane do ustanowienia zasad sankcji za naruszenie krajowego prawa antydyskryminacyjnego. Sankcje te mogą obejmować np. wypłatę odszkodowania dla osoby, która padła ofiarą dyskryminacji. Muszą być one skuteczne, proporcjonalne i zniechęcające. Ciężar dowodu nie należy do osób poszkodowanych, lecz do osoby dyskryminującej. To pracodawca musi dowieść, że nie stosuje dyskryminacji.
Na mocy dyrektywy pracodawcy są zobowiązani przedsięwziąć odpowiednie środki, by umożliwić osobie niepełnosprawnej dostęp do zatrudnienia, rozwój zawodowy czy szkolenia.
Kraje członkowskie Unii powinny wprowadzić nowe przepisy do końca 2003 roku, przy czym w zakresie odnoszącym się do niepełnosprawności - do 2006 roku. Także projekt nowelizacji Kodeksu Pracy, przyjęty przez Radę Ministrów 29 października 2002 r., zawiera przepisy dostosowujące prawo polskie do postanowie tej dyrektywy.
Państwa członkowskie Unii prowadzą politykę, której celem jest zwiększenie zatrudnienia osób niepełnosprawnych na otwartym rynku pracy. Tworzą w tym celu własne przepisy antydyskryminacyjne lub wprowadzają ustawowy obowiązek zatrudniania w zakładach pracy określonej liczby niepełnosprawnych pracowników (tzw. system kwotowy, który istnieje również w Polsce).
  • W Finlandii dyskryminacja z powodu niepełnosprawności zagrożona jest karą pieniężną lub karą więzienia do 6 miesięcy.
  • W Wielkiej Brytanii za przejaw dyskryminacji w miejscu pracy uważa się m.in.: odmowę przyjęcia lub pominięcie oferty składanej przez osobę niepełnosprawną, oferowanie jej gorszych warunków pracy niż pracownikowi pełnosprawnemu, mimo że posiada te same kwalifikacje, pomijanie niepełnosprawnego pracownika przy typowaniu na szkolenia, traktowanie w sposób upokarzający, zwalnianie bez uzasadnionej przyczyny.
  • We Francji wszystkie zakłady pracy zatrudniające przynajmniej 20 pracowników obowiązuje sześcioprocentowy wskaźnik zatrudnienia osób z orzeczoną niepełnosprawnością. Pracodawcy, którzy nie osiągają tego wymaganego wskaźnika, zobowiązani są do dokonywania wpłat na specjalny fundusz, z którego finansowane są działania wspierające zatrudnianie osób niepełnosprawnych.
We wszystkich krajach Unii stosuje się także różne zachęty materialne dla pracodawców. Np. w Szwecji pracodawcy zatrudniający osoby niepełnosprawne mogą otrzymać dofinansowanie do wynagrodzenia tych pracowników w okresie do 4 lat w wysokości 80 proc. oraz dotację na adaptację zawodową niepełnosprawnego pracownika, która może być przeznaczona na przystosowanie stanowiska pracy czy zatrudnienie zawodowego asystenta osobistego (np. tłumacza języka migowego). Pracownik z niepełnosprawnością może także liczyć na dofinansowanie zakupu samochodu, jeśli jest on niezbędny w celach zawodowych.
Wszystkie państwa Unii Europejskiej stwarzają także osobom niepełnosprawnym, które nie mogą sprostać wymaganiom otwartego rynku pracy, możliwość zatrudnienia na szczególnych warunkach w tzw. środowisku chronionym.
Dyrektywa Rady z 27 listopada 2000 roku w sprawie ustanowienia ogólnych ram dla równego traktowania w zatrudnieniu i wykonywaniu zawodu (2000/78/WE) odnosi się do trzech rodzajów dyskryminacji: pośredniej, bezpośredniej i molestowania (szykanowania). O dyskryminacji bezpośredniej mówimy wtedy, gdy człowiek jest traktowany w sposób mniej korzystny tylko z powodu swojej niepełnosprawności. Dyskryminacja pośrednia występuje, gdy pozornie neutralne przepisy, postanowienie czy praktyka mogą spowodować znalezienie się osoby posiadającej jakiś szczególny rodzaj niepełnosprawności w niekorzystnej sytuacji w porównaniu z innymi ludźmi. Natomiast molestowanie (szykanowanie) oznacza każde niepożądane zachowanie, które w zamiarze lub w skutku narusza godność osoby niepełnosprawnej lub stwarza zastraszające, wrogie, poniżające, upokarzające lub obraźliwe sytuacje.
3. Tworzenie Europy bez barier
Usuwanie barier środowiskowych uznaje się za klucz do równych szans osób niepełnosprawnych. Unia Europejska uznaje bariery środowiskowe za element bardziej utrudniający osobom niepełnosprawnym uczestnictwo w życiu społecznym niż ich ograniczenia wynikające z niepełnosprawności.
W 2000 roku Komisja Europejska przedstawiła komunikat "Ku Europie bez barier dla osób z niepełnosprawnością", w którym przyjęła szeroką strategię zmierzającą do likwidacji wszelkich barier, np. społecznych, architektonicznych, utrudniających niepełnosprawnym pełne uczestnictwo w życiu społecznym i korzystanie z ich praw.
Podejmowane działania dotyczą nie tylko wszelkiego rodzaju środków transportu (komunikacji autobusowej, kolejowej, morskiej, lotniczej) i znoszenia barier architektonicznych, ale także dostępu do informacji i nowych technologii.
Wspólnotowa Karta Podstawowych Praw Socjalnych Pracowników z 9 grudnia 1989 roku w punkcie 26. stwierdza:
Wszystkie osoby niepełnosprawne, niezależnie od przyczyny i charakteru ich niepełnosprawności, muszą mieć prawo do konkretnych środków, mających na celu polepszenie ich społecznej i zawodowej integracji.
Co ciekawe aż 97 proc. mieszkańców Unii uważa, że należy coś zrobić dla lepszej integracji osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem, a 93 proc. jest za przeznaczeniem na ten cel większej ilości pieniędzy, szczególnie na usuwanie barier fizycznych. Obywatele Unii Europejskiej pytani o instytucje, które są najbardziej odpowiedzialne za poprawę dostępu do otoczenia, na pierwszym miejscu wymieniają władze lokalne.
4. Karty parkingowe dla osób niepełnosprawnych
Osoby niepełnosprawne mają w Unii Europejskiej prawo do otrzymania kart parkingowych (Zalecenie Rady nr 98/376/EW), które pozwalają im korzystać ze specjalnych miejsc parkingowych. Od stycznia 2000 roku dostępny jest jeden uniwersalny model karty. Dzięki temu jej posiadacz może parkować w każdym kraju Unii, niezależnie od tego, czy jest jego obywatelem. Ten sam model karty parkingowej wprowadzono również na początku 2002 roku w Polsce (Rozporządzenie Ministra Infrastruktury, Dz.U. z dnia 18.02.2002, poz. 126).
5. Autobusy i autokary
Po długiej i wieloletniej batalii, w którą zaangażowane były europejskie organizacje działające na rzecz osób z niepełnosprawnością, 20 listopada 2001 roku przyjęta została dyrektywa zwana w skrócie "Autobusy i Autokary".
Przyjęcie jej oznacza, że wszystkie autobusy w Unii Europejskiej będą musiały być w pełni dostępne dla osób niepełnosprawnych. Dyrektywa gwarantuje m.in. dostęp do wszystkich nowych autobusów w obszarach miejskich osobom o ograniczonej możliwości poruszania się, w tym poruszającym się na wózkach inwalidzkich. We wszystkich autobusach miejskich muszą być zamontowane specjalne podjazdy lub podnośniki, wydzielone miejsca siedzące dla osób z ograniczeniami w poruszaniu się, miejsce dla psa przewodnika oraz specjalne wyróżniki kolorystyczne dla osób niedowidzących.
Kraje członkowskie Unii Europejskiej mają czas do 13 sierpnia 2003 roku na przyjęcie nowych przepisów. Także nasz kraj będzie musiał dostosować przepisy do regulacji zawartych w tej dyrektywie.
Najbardziej ambitny plan zmierzający do poprawy dostępności środków transportu dla osób niepełnosprawnych przyjęto w Holandii. Podjęto tam działania, których celem jest całkowite (w 100 proc.!) przystosowanie transportu kolejowego i lokalnego transportu autobusowego dla osób niepełnosprawnych. Prace mają zostać zakończone odpowiednio w 2010 i 2030 roku.
6. Przeciwdziałanie społecznemu wykluczeniu
Osoby niepełnosprawne są w Unii Europejskiej uznawane za jedną z grup społecznych najbardziej narażonych na społeczne wykluczenie. Prowadzą do tego przede wszystkim:
  • negatywne postawy społeczne,
  • utrudniony dostęp np. do miejsc użyteczności publicznej,
  • niski poziom wykształcenia i zatrudnienia,
  • niewystarczające wsparcie w edukacji,
  • wysokie dodatkowe koszty ponoszone w związku z niepełnosprawnością,
  • brak właściwych wyspecjalizowanych służb, co w rezultacie prowadzi do tego, że osoby niepełnosprawne muszą korzystać z instytucjonalnych form opieki, np. domów opieki społecznej.
Na lata 2002-2006 przewidziano realizację "Wspólnotowego Programu Działania na rzecz Zwalczania Wykluczenia Społecznego", który ma przynieść lepsze zrozumienie tego zjawiska. Działaniami programu objęte są również osoby niepełnosprawne. Od 2002 roku w programie uczestniczy także Polska. Narodowa Strategia Przeciwdziałania Wykluczeniu Społecznemu będzie obejmowała działania z zakresu polityki zatrudnienia, zabezpieczenia społecznego, mieszkalnictwa, edukacji, zdrowia, informacji i komunikacji, bezpieczeństwa i sprawiedliwości, kultury i wypoczynku.
7. Szkoły specjalne czy ogólnodostępne?
Dzieci niepełnosprawne, które uczą się w szkołach ze swoimi pełnosprawnymi rówieśnikami, w większym stopniu rozwijają swoje społeczne i zawodowe umiejętności, które są potrzebne w codziennym życiu i na rynku pracy. Nauka w tej samej szkole jest nie tylko korzystna dla dzieci niepełnosprawnych, ale także dla ich pełnosprawnych kolegów. Pozwala im lepiej rozumieć, że osoby z niepełnosprawnością mają prawo do pełnego uczestnictwa i równości w społeczeństwie. Prawo dziecka niepełnosprawnego do nauki razem ze swoimi pełnosprawnymi kolegami jest jedną z głównych zasad edukacji w krajach Unii Europejskiej. Warunki ku temu stworzono we wszystkich krajach Unii, chociaż przyjęte w każdym z państw członkowskich rozwiązania są odmienne, zależnie od kraju i rodzaju potrzeb. Nie oznacza to, że w krajach Unii nie ma szkół specjalnych. Jednak edukacja specjalna może być w krajach Unii brana pod uwagę jako preferowana forma kształcenia tylko za zgodą rodziców dziecka, a szkoły specjalne muszą zapewniać tę samą jakość edukacji, co szkoły ogólnodostępne. Niezależnie od tego, czy dzieci ze specjalnymi potrzebami uczęszczają do odrębnych placówek, czy do zwykłych szkół, objęte są specjalistyczną pomocą.
8. Niezależne życie
W zasadzie w każdym państwie członkowskim Wspólnoty występują odmienne zasady ustalania prawa do różnych zasiłków i rent, w tym renty z tytułu niezdolności do pracy. Wszystkie kraje Unii Europejskiej, z wyjątkiem Grecji, przyjęły również prawo do minimalnego dochodu gwarantowanego (Guaranteed Minimum Income). W ostatnich latach w Unii Europejskiej obserwuje się wzrost liczby osób korzystających ze świadcze z tytułu niepełnosprawności lub niezdolności do pracy. Szacuje się, że ma do nich dostęp prawie 94 proc. osób ze znacznym stopniem niepełnosprawności. Zasiłki z tytułu niepełnosprawności w krajach Unii w 1995 roku obejmowały średnio 8 proc. wszystkich wydatków na pomoc socjalną. Wydatki te są porównywalne z wydatkami na zasiłki dla osób bezrobotnych. Uważa się, że niektóre typy świadczeń dla osób niepełnosprawnych mogą powodować bierność i zależność świadczeniobiorców. Z drugiej strony nieaktywni zawodowo niepełnosprawni zdecydowanie wolą podjąć pracę niż otrzymywać zasiłek. W Unii poszukuje się więc nowych rozwiązań, które oparte są przede wszystkim na aktywizacji zawodowej osób niepełnosprawnych. Wprowadza się również specjalne formy wsparcia dla absolwentów szkół.
  • Szwecja zaproponowała zmiany w obecnym systemie rent inwalidzkich. Zostaną one zastąpione zasiłkami chorobowymi i włączone w system ubezpieczenia społecznego, a nie, jak do tej pory, w system rent. Propozycja ta jest skierowana do młodych osób niepełnosprawnych w wieku poniżej 30 lat, by zachęcać je do podejmowania działalności stosownie do ich możliwości bez ryzyka w zakresie ich bezpieczeństwa finansowego.
  • W Finlandii młode osoby z niepełnosprawnością do 20. roku życia mają możliwość pobierania zasiłku rehabilitacyjnego zamiast renty inwalidzkiej, by mogły korzystać ze szkolenia zawodowego. Osobom niepełnosprawnym umożliwia się również zawieszenie renty na czas zatrudnienia.
  • W Austrii tworzy się specjalne grupy, wspierające zawodową integrację osób niepełnosprawnych opuszczających szkoły.
W wielu krajach europejskich odchodzi się od opieki sprawowanej nad osobami niepełnosprawnymi przez duże instytucje opiekuńcze. Taka forma opieki zastępowana jest przez różne formy wsparcia, na przykład opiekę domową, wsparcie społeczno-edukacyjne, instytucję osobistego asystenta, dzięki którym osoby niepełnosprawne, niezależnie od rodzaju i stopnia niepełnosprawności, mogą mieszkać we własnych domach lub mieszkaniach chronionych. Usługi te muszą być dostosowane do ich potrzeb, charakteryzować się wysoką jakością i służyć integracji ze społeczeństwem. Przykładem kraju, gdzie całkowicie zrezygnowano z koncepcji opieki sprawowanej przez duże instytucje, jest Dania. Większość osób niepełnosprawnych w Danii mieszka obecnie we własnych domach. Mogą to być mieszkania lub domy, w których żyją oni samodzielnie lub ze swoją rodziną, oraz mieszkania czy domy grupowe, przeznaczone dla kilku osób niepełnosprawnych. Osoby niezdolne do samodzielnego życia mieszkają w domach czy mieszkaniach, w których zapewniona jest pomoc i odpowiednie dla nich wsparcie osobiste. Domy grupowe zamieszkuje zazwyczaj 4-6 osób. Każda z nich ma dla siebie przynajmniej jeden pokój z kuchnią i łazienką oraz do użytku inne pomieszczenia, które dzieli z pozostałymi mieszkańcami domu. Jedynie osoby z poważnymi zaburzeniami psychicznymi, które mogą stanowić niebezpieczeństwo dla siebie lub innych, są umieszczane w szpitalach psychiatrycznych. Grupowe domy lub mieszkania są prowadzone przez samorządy lub władze regionalne. Wszystkie osoby niepełnosprawne, niezależnie od tego, gdzie mieszkają, mają prawo do pobierania świadczeń. Nie muszą oddawać części swoich dochodów "instytucji", ale płacą, jak wszyscy inni obywatele, za czynsz czy swoje osobiste wydatki (jedzenie, ubrania). Nie płacą natomiast za pracę wspierającego ich asystenta. Coraz częściej stwarza się również możliwość wyboru obsługi domu.
"Niezależne życie" nie oznacza, że osoby z niepełnosprawnością nie potrzebują wsparcia ze strony innych. Chcą one po prostu sprawować taką samą kontrolę nad swoim życiem i dokonywać takich samych wyborów każdego dnia jak osoby pełnosprawne. Powinno to być traktowane jako rzecz naturalna i oczywista.